© Farda فـــــردا

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ا حـسا ن لـمــر

 

 


                                                   ا فغا نســــتا ن
                                      ا ز خا مهء علا مه ا قبا ل لاهـوري




صد وسـي و پـنج سا ل قـبل ( 22 فـبروري 1873) ،ا قــبا ل لاهـوري دا نـشـمند فـرهيخـته، فيلـسوف ستـرگ شـرق و شاعـر روشـنگرو ا نـقلا بي جها ن ا سـلا م در نـيم قا رهء هــند در شـهر سيا لکـوت متـولـد شد.ا و ما نـند صد ها دا نشـمند و پـژوهـشگر ديگـر هـند تحت تا ثـير فـوق ا لعا دهء غـنا و عـظمت بي ا نتهاي فـرهنگ و زبا ن دري که بيـشتر ا ز خرا سا ن با ستا ن به آ نجا نـفوذ نموده بود قرا ردا شت و غـرض ا نعکا س ا ين وا قعـيت بيشتـرين آ ثا ر خـود را به د ر د ري آ را سـته ا ست ، گـر چـند در سا لها ي ا خيـر قـرن نـزد هم تلا ش برا ي ا يجاد زبا ن ا ردو آغا ز شـده بود که ا قـبا ل هـم بعـضاً ا شـعا ر خود را به جـريده " مخـزن" ا رگا ن آ ن ا نجـمن ميـفرستاد که نها يـت مـورد تـوجه مطبوعا تـيا ن قـرا ر گـرفـت، با آ نـهم ا ز جـمله پا نـزده د يـوا ن ا شـعا ر ا و د وا زده آ ن به در دري مـزيـن ميـبا شـد. ا قـبا ل خـودش در وصف ا يـن زبا ن مـيگـويـد:

گـرچه هـندي در عـذوبـت شکـر ا ست طـرز گـفتا ر دري شـريـن تـر ا سـت

عـشق ا قـبا ل بـزبا ن دري تا آ نجا سـت که ا ز قـول عـا لم و حکـيم مـريخي سـخن زده که گـويا زبا ن عـلمي و فـرهـنگي آ نجا در دري ميـبا شـد و ميگـويـد:

ا ين هـمه خوا ب ا ست يا ا فـسونگـري بـرلــب مـريخــيا ن حـرف د ري

ا قـبا ل در عـمق فـرهـنگ و کلـتور خـرا سا ن با ستا ن کا وش نـموده وبه آ ن عشـق لا يـتـنائي دا شت، چـنا نچه درهـمه د يوا ن ا شعا ر ا و ا ز حکيم سخـن سنـا ئي غزنوي ، مـولا ناي ستـرگ بلخ و د يگرا ن يا د و تـقـيد نـموده و بد ـبا ل شا ن گا م ميـگذا رد، چنا نکه در بخش اعـظم د يوا نها ي ا و " پير رومي" ،" مـرشـد رومي " و" حضرت رومي" را بکا ر بـرده و ا ز ا بـيا ت مثـنوي شـريف نـقل قـول نـموده، ود ر جا ئي چنـين پـر سـوز صــدا زده:

عـطا کـن شـور رومي ، سـوز خـسرو عـطا کـن صد ق و ا خلا ص سـنا ئي
چـنا ن با بـنـد گي د ر سـا خـتم مـن نگـيـر مـر مـرا بخـشي خــدا ئي

در وصف حـضرت مـولا نا ي بـلخ ميـنويـسد:

با ز بـر خـوا نـم ز فـيـض پــيـر روم د فـتــر سـر بـســتهء ا سـرا ر عـلـوم
جا ن ا و ا ز شـعله هــا ســرما يه دا ر مـن فــروغ يک نـفس مثـل شـرا ر
شـمع سـوزا ن تا خـت بر پـروا نه ا م با ده شبـخون ريخـت بر پـيما نه ا م
پـيـر رومي خـا ک را ا کـسير کـرد ا ز غـبا رم جـلوه هـا تعـميـر کـرد

در جا ي ديگـري نـوشـت:

روي خـود بـنـمود پــيـر حـق شـنا س کـو بحــرف پهـلوي قــرآ ن نـوشت

در ا دا مهء تصوف و فـلسفه ا قـبا ل بـيدا ر گر و روشنگر شده ا نـقلا ب فـرهـنگي ميـخوا هـد، ا و ا نـقلا ب را غرض سا خـتا ر مجد د جـوامع عـقب نگهدا شته شـدهء شـرق و تجـهيـز شا ن با عـلوم و تکـنا لوژي نويـن ضروري ميـدا ند، آ نچه که جوا مع شرقي بخصوص ا سلا مي در چـند قـرن آ خر ا ز آ ن عـمداً بدور نگـهدا شـته شـد ند. ا و فـريا د ميـزنـد که " ا ز خـوا ب گـرا ن، خوا ب گرا ن ، خوا ب گرا ن خـيز" که ا ين ا نـد يشه ا دا مـه مکتب سيد جـما ل ا لد ين ا فـغا ن ميـبا شد. ا و در تـحت شعاع " مـعلم شفـيق "، "حـب ا لـمتـين " ، " عــروة ا لـوثـقي" ، " ضيا ا لـخا فـقـيـن " با ســوز د ل مـيگـويد:

د مـا د م نـقـشها ي تا زه ريــزد بـيک صورت قـرا ر زنـد گي نيـست
گـرا مـروز تـو تـصويـر دوش ا ست بــخا ک تـو شـرا ر زنـد گي نيـست

سـيد ا فـغا ن را د مـرد بزرگ و ا نـقلا بي مشــعلي را د ر چهل سا ل عـمر گـرا نـبها يش ا فـروخـت که سـه قـا رهء آ سيا ، ا روپا و ا فـريـقا را مـنور سا خت. بـقول عـلا مه محـمود طـرزي، سـيد ا فـغا ن " يک معد ن عـرفا ن بود،هـرکسي بـقدر ا ستـعدا د آ لا ت و ا د وا ت حـوا س د مـا غـيهء خـود ا ز آ ن مـعد ن به ا ستخراج فـضا ئـل کا مـيا ب مـيآ مد..." چـو ن
سـيد د ر د ورا ن ا قـا مـت درهـند به نـوشتـن رسا لهء ( رد عـلي دهريـن) و دها مـقا له در جرا يد چون " معلم شفـيق " ،" سيـد الا خـبا ر " و " مفرح ا لـقلوب " و کـنفرا نسها ي مـتعد د نـقش سا زنـده ا شرا برا ي آ زا ديخوا ها ن هـند با زي نـمود، و همچنا ن ا قبا ل در دوره تحصيل در بـريـتا نـيه و ا لـما ن هـم به آ ثا ر و ا ند يشه ها ي سيد ومکـتبـيا ن ا و آ شنا شد که خوا هي نـخوا هي ا قـبا ل هم ا زين " معد ن عـرفا ن" به ا ستـخراج فضا ئل پردا خـته ا ست. بقول مـعـروف سيد ا فـغا ن ره را گشود وا ما ا قـبا ل آ نرا هــموا ر نـمود.

ا قبا ل در ا دا مه راه و مکـتب سيـد ( آ زا دي ، آ گا هي و د مـوکـرا سي ) ميخواهـد که د ر مجموع د يـوا نها ي ا و دريـن مـورد گـفـتـني هـا ي دا رد که خا رج ا ز مبحث ا مروزي ما مــيـبا شــد.

ا قــبا ل شنا سا ن هـمه نـظر مشترک دا رند که سا لها ي (1914 ـ 1915 م ) " سا ل ولا د ت مجدد" ا وسـت که مصا د ف ميـبا شـد بدورا ن نشرا ت بيدا ر گـرا نه و ا نـقلا بي " سراج ا لا خـبا ر ا فـغا نيه" که يکي ا ز عـمده ترين ا رگا ن نشرا تي آ زا دي خـوا هـا ن آ سياي مـرکـزي به حسا ب ميرفـت، مضا مين و مقالا ت

آ ن جـريـده درهـند ، مصر ،ا يرا ن و تـرکـيه ا قـتبا س و دوبا ره چا پ ميگـرد يد، که با عـث لرزا ن شد ن پا يه هاي کا خ ا ستـعـما ر گرا ن ميشـد در هـمين را بـطه ورود و تـوزيع آ ن درهـند مــنوع و د ر آ سـيا ي مـيـا نه مـطا لعه کـنند گا ن آ ن مجا زا ت و جـريــمه ميشــد، بـهما ن نحو که بيست و پنج سا ل قـبل ا زآ ن ورود و تـوزيـع " عـروة ا لوثـقي" د رمصر، هـند و تـرکـيه ممـنوع ومجـا زا ت د ا شت. پس به صرا حت تا م گـفـته ميـتوا نيم که در "ولا دت مجد د" ا قـبا ل " سـرا ج ا لا خـبا ر" نقش بـرا زندهء دا شـت ،چـنا نچه وي بعد ا ز پـيروزي قـيا م آ زا ديـخش ملي ا فـغا نستا ن در دوره ا ما نـيه ديوا ني ا زا شعا ر خود يعـني " پـيا م مشرق " را عـنوا ني ا عـليحضرت ا ما ن ا لله غا زي پيشکـش نمود که تا سال( 1958 م ) نه با ر تجـد يد چا پ شـد، در آ ن ميـخوا نـيم که:

زند گي جـهد ا سـت ا ستـحقا ق نيست جــز به عــلم ا نـفس و آ فا ق نيـست
گـفـت حکـمت را خدا خيـر کـثيـر هـرکجا ا يـن خيـر را بيـني ، با ز گـير

در عـشق لا يتـنها ئي به ا فغا نـستا ن نوشـت:

آ سيا يک پـيکرآ ب و گل ا ست ملـت ا فـغا ن در آ ن پـيکـر دل ا سـت
ا ز فــسا د ا و فـسا د آ سـيا ا ز گـشا د ا و گــشا د آ ســيا

ا عـليحضرت ا ما ن ا لله غـا زي را مخا طـب سا خـته گـفـت:

ا ي ا مــير کا مــگا ر ا ي شـهريا ر نـو جوا ن و مثـل پـيــرا ن پخـته کا ر
چـشم تو ا ز پـرد گـيها محـرم ا ست د ل ميا ن سيـنه ا ت جا م و جـم ا ست
عــزم تو پا يـنده چون کوهـسا ر تو حــزم تو آ سـا ن کـنــد د شـوا ر تو
هــمـت تو چــون خـيا ل مـن بلـند ملــت صـد پا ره را شـيـرا زه بــند
هــد يه ا ز شـاهـنشا هي دا ري بـسي
لـعـل و يعـقـوت گـرا ن دا ري بـسي

د ر عــيـن د يوا ن و ا رتـبا ط ا قــبا ل ا بـيا تي د يگــري هـم د ر با ره ا عــلـيحـضرت ا ما ن الله خا ن نـوشــته بـود که ا يـرا نيــها « شــا يـد!» بخا طـر رضا يـت خا طـر رژيـم وقـت ا فـغا نـستا ن ( خا نوا ده نا در خا ن) ا ز د يوا نها ي ا قـبا ل چا پ ا يرا ن آ نـرا حـذ ف نمــوده ا ند ولــي محـقـق و مـورخ ستـرگ و فــرزا نهء ما جــنا ب عــزيـز ا لــد يـن وکـيلي پـوپـلــزا ئي آ نـرا ا ز جــرا يد هــند سـرا غ نـمود نـد کـه چـنـيـن ا سـت:

تا ز صد يـقا ن ا يـن ا مـت شـوي بهـر د ين ســرمـا يه قـوت شـوي
با د هـميــشه به فـر شـــهي بــنــده د رگا ه ا مــا ن ا لـهي
شـا ه شجـا سـت و بـسا لـت پـنا ه سـا يه حـق غــا زي ظـل الله
را يــت ا قــبا ل تـرا بر جبـيـن ا نا فـتحـنا لک فــتــحاً مبـيـن
ثـبـت لـوا يـت ز قـريـب مجـيـب نـصر مـن ا لله و فــتح قــريــب
ا شـهـب ا يــا م بکا م تـو با د خــطـبه ا سـلا م بـنا م تـو با د
د ل که بـتــو بــســته ا ميــد ها مــي طـلــبـد رفــعـت جـا ويـد ها
د يـن نـبي ا ز سـر تـو زنـده با د د ولــت تـو دا ئـم و پا يـنــده با د
زنــد گـي جهــد ا سـت ا ستـحقا ق نيـست
جــز به عــلم ا نفــس و آ فـا ق نيـست

ا قـبا ل د ر سا ل ( 1933 م ) سـفـري به ا فغا نـستا ن نـمود و د ريـن را بـطه د يـوا ن مکـملي نـظم نـموده تحـت عـنوا ن " مسا فر " کـه کــلاً د ر ا رتــبا ط بـه ا فــغا نــها و ا فـغا نـستا ن ميــبا شـد. با شــرفــيا بـي به خــرقــه مـبا رکــه در قــند هــا ر گـفـت:

سيـنا ا سـت که فـا را ن ا سـت؟ يا رب چـه مقا م ا سـت ا يـن؟
هــر زره خـا ک مـن چشـمي ا سـت تـما شـا مسـت
خـر قـه آ ن " بـرزخ لا يــبــغــيا ن"*
د يـد مــش د ر نـکـته " لــي خــر قـتا ن "**
د يــن ا و آ ئـيـن ا و تـفــسـيــر کــل
د ر جـــبــيـن ا و خـط تـقــد يـر کل

د رغـزني به مـزا رحکـيم سخـن حضرت ا بو لـمجد مجــد ود سـنا ئي غــزنـوي ( رح ) ا شکـريـزا ن صد ا زد:

ا ي حکـيم غـيــب ا مــا م عا رفا ن! پـخـته ا ز فـيـض تـو خا م عا رفا ن
آ نـچه د ر پــرده غــيب ا سـت گـوي بـو کـه آ ب رفــته با ز ا يــد بجــو

ا ز زبا ن حـضرت سـنا ئي ا يـنگـونه جـوا ب نوشـت:

با ش تا بـيــني بــها ر د يگــري ا ز بـها ر پا ستــا ن رنگيـنـتري
هــر زما ن تـد بــير هـا دا رد رقـيـب تا نگــيري ا ز بها ر خـود نصيـب


********************************************************
*ـ " بـرزخ لا يـبغـيا ن " تلـميح به آ يـه مبا رکه سـورهء رحـمن ميـبا شد.

** ـ " لي خـرقـتا ن ا لـفـقر و ا لجـها د " ا شـا ره به حـد يـث شـريـف ا سـت.


ا قـبا ل بـر مـزا ر سـلطا ن يـميـن ا لــد وله محـمود غــزنـوي ســرود:

خـيـزد ا ز د ل نا له هــا بي ا ختـيا ر آ ه آ ن شـهري که ا يـنجا بود پا ر
آ ن د يا رو کا خ کو، ويرا نه ا يـست آ ن شکـوه وفـا ل فـر ا فـسا نه ا يست
گـنــبدي، د ر طوا ف ا و چـرخ بـريـن تـربـت سـلطا ن محـمود ا ست ا يـن
آ نکه چـون کود ک لـب ا ز کـوثر بشست گـفت در گـهوا ره نا م ا و نخـست
بـرق سـوزا ن تــيغ بي زنـها ر ا و
د شــت و د ر لــرزنـده ا ز يـلـغا ر ا و

ا عـليـحضرت ا حـمد شاه با با را " آ بـروي هـند و چيـن و روم و شـا م" د ا نـسته و ا ز قـو ل وي نو شــت:

قـوت ا فـرنگ ا ز عـلم و فـن ا ســت ا ز هـمين آ تـش چـرا غ روشـن ا ست
حکـمت ا ز قـطع و بـريد جا مه نيـست ما نـع عــلم و هــنــر عــما مـه نيـست
عـلم و فـن را ا ي جوا ن شـوخ و شنگ مغــز ميــبا يد ، نـي مـلـبوس فـرنگ
ا نـدريـن ره جـز نـگه، مطلـوب نيست ا يـن کـله يا آ ن کـله مطـلوب نيـست
فـکــر چا لا کــي ا گـر دا ري ، بـس ا ست
طــبع درا کـي ا گــر دا ري بـس ا ســت

ا قـبا ل لا هـوري کا بل را با عـشق و چنـيـن عـا شـقا نه تـوصيف ميـنما يـد:

شـهــر کا بل خـطه جـنـت نـظــيـر آ ب حيـوا ن ا ز رگ تا کـش بگـير
چـشم صا ئـب ا ز سـوا د ش ســرمه چـين روشن و پا يــنده با د آ ن سـر زمين

محـمد با بـر ا مپـرا طـور مغـولي هـند را ا قـبا ل مخا طـب نـموده گـفت:

خــوشا نـصيب کـه خا ک تو آ را مـيد ا يـنجا
که ا ين سـر زميـن ز طلسم فـرنگ آ زا د ا ست
هــزا ر مـرتـبه کا بل نکـوتـر ا ز د لي ا ست
" که ا يـن عـجــوزه عـروس هـزا ر دا ما د ا ست"

ا قـبا ل ا ز ا شـعا ر مـبا رز ستـرگ خوشـحا ل خا ن خـتک هـم نـقل قـو لـها ي دا رد که نشا ن دهـنده آ شـنا ئي ا و به د يوا ن حـما سي و مـملو ا ز غـنا ي ا د بي خوشـحا ل خا ن ا ست چـنا چه در وصف ا و گـفـته بـود:


خـوش سـرود آ ن شـا عـر ا فـغا ن شـنا س آ نکه بيـنــد با ز گـويـد بــيـهرا س
آ ن حکـيم ملــت ا فــغـا نـيا ن آ ن طـبـيــب عـلـت ا فــغا نـيا ن

علا مه ا قـبا ل درتحلـيل وا رز يا بي ا ز نظا م وقـت خطا ب به محمد نا در شا ه گـفت:

سـر زميـني کـبک ا و شا هـين مـزا ج آ هـوي ا و گـيرد ا ز شـيرا ن خــراج
د ر فـضا يـش جـره با زا ن تـيز چـنگ لــرزه بـر تـن ا ز نهـيـب شا ن پـلـنگ
لـيـک ا ز بي مـرکـزي آ شـفـته روز بي نـظا م و نا تـما م و نـيــم سـوز
فـر با زا ن نيـست د ر پـروا ز شا ن ا ز تــذ روا ن پـست تـر پـروا ز شـا ن
آ ه قــومي بــي تـب تا ب حـــيا ت روز گا رش بي نصيـب ا ز وا ردا ت
آ ن يکي ا نـد ر سـجـود، ا ين د ر قــيا م کا ر و با رش چـون صـلا ة بي ا ما م
ريـز ريـز ا ز سنگ ا و ميـناي ا و
آ ه ا ز ا مـروز بي فــرد اي ا و

وي شعـر پرمفهـومـي تحـت عـنوا ن ( خـطا ب به ا قـوا م سـرحـد) دا رد که چنيـن ا ست:

ا ي زخـود پـوشيـده خـود را با ز يا ب ! د ر مسلـما ني حرا م ا ست ا يـن حجا ب
رمـز د ين مصطـفي دا ني که چيـست فا ش د يد ن خـويـشرا شـا هـنشا ئي ا ست
چـيـست د يـن؟ دريا فـتن ا سرا ر خويـش
زنـد گي مـرگ ا سـت بي د يدا ر خـويش

عـنوا ني ( اعـليحضرت محـمد ظا هر شا ه ا يذه ا لله بـنصره) غـزلي دا رد که د ر قسمـتي ا ز آ ن آ مـده ا سـت:

بـرگ و سا ز ما کـتا ب و حکـمت ا ست ا يـن د و ا عـتـبا ر ملـت ا ست
آ ن فـتـوحا ت جـها ن ذ وق و شــوق ا يـن فـتوحا ت جها ن تحـت فـوق
هـر د و ا نـعا م خـدا ي لا يــزا ل مومنا ن را آ ن جما ل ا سـت ا يـن جلال
حکـمت ا شــياء فـرنگــيـزا د نيـست ا صل ا و جــز لـذ ت ا يـجا د نيـست
نـيک ا گـر بيـني مسلـمان زا ده ا ســت ا ين گـوهر ا زد سـت ما ا فـتا ده ا سـت
چـون عـرب ا نـد ر ا روپا پـر گـشا د عـلم و حکــمت را بـنا د يگـر نـهـا د
دا نه آ ن صــحرا نـشـيـنا ن کا شـتـند حا صلـش ا فـرنگـيا ن بـردا شـتـند
ا يــن پــري ا ز شـيــشه ا سـلا ف ما سـت
با ز صيد ش کـن که ا و ا ز قـا ف ما ست

بروز ا ول ثـور 1317(21 ا پـريل 1938) ا يـن مشـعل فـروزا ن جا معه ا سـلا مي و نيـمقا ره هــند، فـيلسوف و شـاعـر ستـرگ زبا ن و ا د ب د ري وفـا ت نـمود. سـنگ مـر مـر ا فـغا ني که زينـت ا فـزاي آ را مگاه ا بـدي ا وسـت نـشا نهء عـشـق و عــلا قـهء مــرد م
ا فـغا نـستا ن بـوي ميـبا شـد. در پا يا ن سـخـن پـيا مي ا ز ا قــبا ل لاهـوري به ما ا فـغا نـها د ا رم که چنـيـن ا سـت:

پـيام ا قـبا ل به جوا نا ن ا فـغا ن

چـون چـراغ لا له سـوزم د ر خـيا با ن شــما
اي جـوا نا ن عــجم جا ن مـن و جا ن شــما
غــوطه هـا زد د ر ضـميـر زند گي ا ند يشه ا م
تا بد سـت آ ورده ا م ا فـکا ر پـنها ن شــما
مهـرو مه د يد م نگا هـم بـر ترا ز پروين گذ شـت
ريخـتـم طـرح حـرم د ر کا فـرستا ن( 1 ) شـما
فکـر ر نگـينم کـند نـذ ر تـهي د سـتا ن شــرق
پا رهء لعـلي کــه دا رم ا ز بد خـشا ن شــما (2 )
ميـرسد مـردي که زنجـيـر غـلا مـا ن بشکــنـد
د يـده ا م ا ز روزن د يـوا ر زنــدا ن شـــما
حـلقه گـرد مـن زنـيد اي پيکرا ن آ ب و گـل(3 )
آ تـشي د ر سـيـنه دا رم ا ز نـيا کا ن شـما (4)


******************************************************

1 ـ نـورسـتا ن ا مروزي ما را تا ا وا خـر قـرن نـزدهـم به کا فـرستا ن شـهـرت دا شت.
2 ـ چون لعل بد خشا ن ما شـهرت بيـن ا لمللي تـقريـبا ً پـنجهزا ر سا له دا رد بـنا عاً ا قـبا ل سنـائي ها ، مـولـوي ها و جـمال ا لـد يـن ها ي ا فـغا نستا ن را به لــعـل بدخشا ن آ ن تـشــببه نـموده ا ست.
3 ـ ا شا ره به بيت ( آ سيا يک پيکرآ ب و گل ا ست ملت ا فـغا ن در آ ن پيکر دل ا ست).
4 ـ بـر ا صل بعضي روا يا ت ا جدا د ا قبا ل ا ز ا ها لي ( پغـما ن ) ولا يت کا بل ميبا شند.


 

    

«»«»«»«»«»«»

 

 

 

 


 

ادبی ـ هنری

 

صفحهء اول