ا حـسا ن لـمــر
ا فغا نســــتا ن
ا ز خا مهء علا مه ا قبا ل لاهـوري
صد وسـي و پـنج سا ل قـبل ( 22 فـبروري 1873) ،ا قــبا ل لاهـوري دا
نـشـمند فـرهيخـته، فيلـسوف ستـرگ شـرق و شاعـر روشـنگرو ا نـقلا بي جها ن
ا سـلا م در نـيم قا رهء هــند در شـهر سيا لکـوت متـولـد شد.ا و ما نـند
صد ها دا نشـمند و پـژوهـشگر ديگـر هـند تحت تا ثـير فـوق ا لعا دهء غـنا و
عـظمت بي ا نتهاي فـرهنگ و زبا ن دري که بيـشتر ا ز خرا سا ن با ستا ن به آ
نجا نـفوذ نموده بود قرا ردا شت و غـرض ا نعکا س ا ين وا قعـيت بيشتـرين آ
ثا ر خـود را به د ر د ري آ را سـته ا ست ، گـر چـند در سا لها ي ا خيـر
قـرن نـزد هم تلا ش برا ي ا يجاد زبا ن ا ردو آغا ز شـده بود که ا قـبا ل
هـم بعـضاً ا شـعا ر خود را به جـريده " مخـزن" ا رگا ن آ ن ا نجـمن
ميـفرستاد که نها يـت مـورد تـوجه مطبوعا تـيا ن قـرا ر گـرفـت، با آ نـهم
ا ز جـمله پا نـزده د يـوا ن ا شـعا ر ا و د وا زده آ ن به در دري مـزيـن
ميـبا شـد. ا قـبا ل خـودش در وصف ا يـن زبا ن مـيگـويـد:
گـرچه هـندي در عـذوبـت شکـر ا ست طـرز گـفتا ر دري شـريـن تـر ا سـت
عـشق ا قـبا ل بـزبا ن دري تا آ نجا سـت که ا ز قـول عـا لم و حکـيم مـريخي
سـخن زده که گـويا زبا ن عـلمي و فـرهـنگي آ نجا در دري ميـبا شـد و
ميگـويـد:
ا ين هـمه خوا ب ا ست يا ا فـسونگـري بـرلــب مـريخــيا ن حـرف د ري
ا قـبا ل در عـمق فـرهـنگ و کلـتور خـرا سا ن با ستا ن کا وش نـموده وبه آ
ن عشـق لا يـتـنائي دا شت، چـنا نچه درهـمه د يوا ن ا شعا ر ا و ا ز حکيم
سخـن سنـا ئي غزنوي ، مـولا ناي ستـرگ بلخ و د يگرا ن يا د و تـقـيد نـموده
و بد ـبا ل شا ن گا م ميـگذا رد، چنا نکه در بخش اعـظم د يوا نها ي ا و "
پير رومي" ،" مـرشـد رومي " و" حضرت رومي" را بکا ر بـرده و ا ز ا بـيا ت
مثـنوي شـريف نـقل قـول نـموده، ود ر جا ئي چنـين پـر سـوز صــدا زده:
عـطا کـن شـور رومي ، سـوز خـسرو عـطا کـن صد ق و ا خلا ص سـنا ئي
چـنا ن با بـنـد گي د ر سـا خـتم مـن نگـيـر مـر مـرا بخـشي خــدا ئي
در وصف حـضرت مـولا نا ي بـلخ ميـنويـسد:
با ز بـر خـوا نـم ز فـيـض پــيـر روم د فـتــر سـر بـســتهء ا سـرا ر
عـلـوم
جا ن ا و ا ز شـعله هــا ســرما يه دا ر مـن فــروغ يک نـفس مثـل شـرا ر
شـمع سـوزا ن تا خـت بر پـروا نه ا م با ده شبـخون ريخـت بر پـيما نه ا م
پـيـر رومي خـا ک را ا کـسير کـرد ا ز غـبا رم جـلوه هـا تعـميـر کـرد
در جا ي ديگـري نـوشـت:
روي خـود بـنـمود پــيـر حـق شـنا س کـو بحــرف پهـلوي قــرآ ن نـوشت
در ا دا مهء تصوف و فـلسفه ا قـبا ل بـيدا ر گر و روشنگر شده ا نـقلا ب
فـرهـنگي ميـخوا هـد، ا و ا نـقلا ب را غرض سا خـتا ر مجد د جـوامع عـقب
نگهدا شته شـدهء شـرق و تجـهيـز شا ن با عـلوم و تکـنا لوژي نويـن ضروري
ميـدا ند، آ نچه که جوا مع شرقي بخصوص ا سلا مي در چـند قـرن آ خر ا ز آ ن
عـمداً بدور نگـهدا شـته شـد ند. ا و فـريا د ميـزنـد که " ا ز خـوا ب گـرا
ن، خوا ب گرا ن ، خوا ب گرا ن خـيز" که ا ين ا نـد يشه ا دا مـه مکتب سيد
جـما ل ا لد ين ا فـغا ن ميـبا شد. ا و در تـحت شعاع " مـعلم شفـيق "، "حـب
ا لـمتـين " ، " عــروة ا لـوثـقي" ، " ضيا ا لـخا فـقـيـن " با ســوز د ل
مـيگـويد:
د مـا د م نـقـشها ي تا زه ريــزد بـيک صورت قـرا ر زنـد گي نيـست
گـرا مـروز تـو تـصويـر دوش ا ست بــخا ک تـو شـرا ر زنـد گي نيـست
سـيد ا فـغا ن را د مـرد بزرگ و ا نـقلا بي مشــعلي را د ر چهل سا ل عـمر
گـرا نـبها يش ا فـروخـت که سـه قـا رهء آ سيا ، ا روپا و ا فـريـقا را
مـنور سا خت. بـقول عـلا مه محـمود طـرزي، سـيد ا فـغا ن " يک معد ن عـرفا
ن بود،هـرکسي بـقدر ا ستـعدا د آ لا ت و ا د وا ت حـوا س د مـا غـيهء خـود
ا ز آ ن مـعد ن به ا ستخراج فـضا ئـل کا مـيا ب مـيآ مد..." چـو ن
سـيد د ر د ورا ن ا قـا مـت درهـند به نـوشتـن رسا لهء ( رد عـلي دهريـن) و
دها مـقا له در جرا يد چون " معلم شفـيق " ،" سيـد الا خـبا ر " و " مفرح ا
لـقلوب " و کـنفرا نسها ي مـتعد د نـقش سا زنـده ا شرا برا ي آ زا ديخوا ها
ن هـند با زي نـمود، و همچنا ن ا قبا ل در دوره تحصيل در بـريـتا نـيه و ا
لـما ن هـم به آ ثا ر و ا ند يشه ها ي سيد ومکـتبـيا ن ا و آ شنا شد که خوا
هي نـخوا هي ا قـبا ل هم ا زين " معد ن عـرفا ن" به ا ستـخراج فضا ئل پردا
خـته ا ست. بقول مـعـروف سيد ا فـغا ن ره را گشود وا ما ا قـبا ل آ نرا
هــموا ر نـمود.
ا قبا ل در ا دا مه راه و مکـتب سيـد ( آ زا دي ، آ گا هي و د مـوکـرا سي )
ميخواهـد که د ر مجموع د يـوا نها ي ا و دريـن مـورد گـفـتـني هـا ي دا رد
که خا رج ا ز مبحث ا مروزي ما مــيـبا شــد.
ا قــبا ل شنا سا ن هـمه نـظر مشترک دا رند که سا لها ي (1914 ـ 1915 م ) "
سا ل ولا د ت مجدد" ا وسـت که مصا د ف ميـبا شـد بدورا ن نشرا ت بيدا ر
گـرا نه و ا نـقلا بي " سراج ا لا خـبا ر ا فـغا نيه" که يکي ا ز عـمده
ترين ا رگا ن نشرا تي آ زا دي خـوا هـا ن آ سياي مـرکـزي به حسا ب ميرفـت،
مضا مين و مقالا ت
آ ن جـريـده درهـند ، مصر ،ا يرا ن و تـرکـيه ا قـتبا س و دوبا ره چا پ
ميگـرد يد، که با عـث لرزا ن شد ن پا يه هاي کا خ ا ستـعـما ر گرا ن ميشـد
در هـمين را بـطه ورود و تـوزيع آ ن درهـند مــنوع و د ر آ سـيا ي مـيـا نه
مـطا لعه کـنند گا ن آ ن مجا زا ت و جـريــمه ميشــد، بـهما ن نحو که بيست
و پنج سا ل قـبل ا زآ ن ورود و تـوزيـع " عـروة ا لوثـقي" د رمصر، هـند و
تـرکـيه ممـنوع ومجـا زا ت د ا شت. پس به صرا حت تا م گـفـته ميـتوا نيم که
در "ولا دت مجد د" ا قـبا ل " سـرا ج ا لا خـبا ر" نقش بـرا زندهء دا شـت ،چـنا
نچه وي بعد ا ز پـيروزي قـيا م آ زا ديـخش ملي ا فـغا نستا ن در دوره ا ما
نـيه ديوا ني ا زا شعا ر خود يعـني " پـيا م مشرق " را عـنوا ني ا عـليحضرت
ا ما ن ا لله غا زي پيشکـش نمود که تا سال( 1958 م ) نه با ر تجـد يد چا پ
شـد، در آ ن ميـخوا نـيم که:
زند گي جـهد ا سـت ا ستـحقا ق نيست جــز به عــلم ا نـفس و آ فا ق نيـست
گـفـت حکـمت را خدا خيـر کـثيـر هـرکجا ا يـن خيـر را بيـني ، با ز گـير
در عـشق لا يتـنها ئي به ا فغا نـستا ن نوشـت:
آ سيا يک پـيکرآ ب و گل ا ست ملـت ا فـغا ن در آ ن پـيکـر دل ا سـت
ا ز فــسا د ا و فـسا د آ سـيا ا ز گـشا د ا و گــشا د آ ســيا
ا عـليحضرت ا ما ن ا لله غـا زي را مخا طـب سا خـته گـفـت:
ا ي ا مــير کا مــگا ر ا ي شـهريا ر نـو جوا ن و مثـل پـيــرا ن پخـته کا
ر
چـشم تو ا ز پـرد گـيها محـرم ا ست د ل ميا ن سيـنه ا ت جا م و جـم ا ست
عــزم تو پا يـنده چون کوهـسا ر تو حــزم تو آ سـا ن کـنــد د شـوا ر تو
هــمـت تو چــون خـيا ل مـن بلـند ملــت صـد پا ره را شـيـرا زه بــند
هــد يه ا ز شـاهـنشا هي دا ري بـسي
لـعـل و يعـقـوت گـرا ن دا ري بـسي
د ر عــيـن د يوا ن و ا رتـبا ط ا قــبا ل ا بـيا تي د يگــري هـم د ر با
ره ا عــلـيحـضرت ا ما ن الله خا ن نـوشــته بـود که ا يـرا نيــها « شــا
يـد!» بخا طـر رضا يـت خا طـر رژيـم وقـت ا فـغا نـستا ن ( خا نوا ده نا در
خا ن) ا ز د يوا نها ي ا قـبا ل چا پ ا يرا ن آ نـرا حـذ ف نمــوده ا ند
ولــي محـقـق و مـورخ ستـرگ و فــرزا نهء ما جــنا ب عــزيـز ا لــد يـن
وکـيلي پـوپـلــزا ئي آ نـرا ا ز جــرا يد هــند سـرا غ نـمود نـد کـه
چـنـيـن ا سـت:
تا ز صد يـقا ن ا يـن ا مـت شـوي بهـر د ين ســرمـا يه قـوت شـوي
با د هـميــشه به فـر شـــهي بــنــده د رگا ه ا مــا ن ا لـهي
شـا ه شجـا سـت و بـسا لـت پـنا ه سـا يه حـق غــا زي ظـل الله
را يــت ا قــبا ل تـرا بر جبـيـن ا نا فـتحـنا لک فــتــحاً مبـيـن
ثـبـت لـوا يـت ز قـريـب مجـيـب نـصر مـن ا لله و فــتح قــريــب
ا شـهـب ا يــا م بکا م تـو با د خــطـبه ا سـلا م بـنا م تـو با د
د ل که بـتــو بــســته ا ميــد ها مــي طـلــبـد رفــعـت جـا ويـد ها
د يـن نـبي ا ز سـر تـو زنـده با د د ولــت تـو دا ئـم و پا يـنــده با د
زنــد گـي جهــد ا سـت ا ستـحقا ق نيـست
جــز به عــلم ا نفــس و آ فـا ق نيـست
ا قـبا ل د ر سا ل ( 1933 م ) سـفـري به ا فغا نـستا ن نـمود و د ريـن را
بـطه د يـوا ن مکـملي نـظم نـموده تحـت عـنوا ن " مسا فر " کـه کــلاً د ر
ا رتــبا ط بـه ا فــغا نــها و ا فـغا نـستا ن ميــبا شـد. با شــرفــيا
بـي به خــرقــه مـبا رکــه در قــند هــا ر گـفـت:
سيـنا ا سـت که فـا را ن ا سـت؟ يا رب چـه مقا م ا سـت ا يـن؟
هــر زره خـا ک مـن چشـمي ا سـت تـما شـا مسـت
خـر قـه آ ن " بـرزخ لا يــبــغــيا ن"*
د يـد مــش د ر نـکـته " لــي خــر قـتا ن "**
د يــن ا و آ ئـيـن ا و تـفــسـيــر کــل
د ر جـــبــيـن ا و خـط تـقــد يـر کل
د رغـزني به مـزا رحکـيم سخـن حضرت ا بو لـمجد مجــد ود سـنا ئي غــزنـوي (
رح ) ا شکـريـزا ن صد ا زد:
ا ي حکـيم غـيــب ا مــا م عا رفا ن! پـخـته ا ز فـيـض تـو خا م عا رفا ن
آ نـچه د ر پــرده غــيب ا سـت گـوي بـو کـه آ ب رفــته با ز ا يــد بجــو
ا ز زبا ن حـضرت سـنا ئي ا يـنگـونه جـوا ب نوشـت:
با ش تا بـيــني بــها ر د يگــري ا ز بـها ر پا ستــا ن رنگيـنـتري
هــر زما ن تـد بــير هـا دا رد رقـيـب تا نگــيري ا ز بها ر خـود نصيـب
********************************************************
*ـ " بـرزخ لا يـبغـيا ن " تلـميح به آ يـه مبا رکه سـورهء رحـمن ميـبا شد.
** ـ " لي خـرقـتا ن ا لـفـقر و ا لجـها د " ا شـا ره به حـد يـث شـريـف ا
سـت.
ا قـبا ل بـر مـزا ر سـلطا ن يـميـن ا لــد وله محـمود غــزنـوي ســرود:
خـيـزد ا ز د ل نا له هــا بي ا ختـيا ر آ ه آ ن شـهري که ا يـنجا بود پا ر
آ ن د يا رو کا خ کو، ويرا نه ا يـست آ ن شکـوه وفـا ل فـر ا فـسا نه ا يست
گـنــبدي، د ر طوا ف ا و چـرخ بـريـن تـربـت سـلطا ن محـمود ا ست ا يـن
آ نکه چـون کود ک لـب ا ز کـوثر بشست گـفت در گـهوا ره نا م ا و نخـست
بـرق سـوزا ن تــيغ بي زنـها ر ا و
د شــت و د ر لــرزنـده ا ز يـلـغا ر ا و
ا عـليـحضرت ا حـمد شاه با با را " آ بـروي هـند و چيـن و روم و شـا م" د ا
نـسته و ا ز قـو ل وي نو شــت:
قـوت ا فـرنگ ا ز عـلم و فـن ا ســت ا ز هـمين آ تـش چـرا غ روشـن ا ست
حکـمت ا ز قـطع و بـريد جا مه نيـست ما نـع عــلم و هــنــر عــما مـه
نيـست
عـلم و فـن را ا ي جوا ن شـوخ و شنگ مغــز ميــبا يد ، نـي مـلـبوس فـرنگ
ا نـدريـن ره جـز نـگه، مطلـوب نيست ا يـن کـله يا آ ن کـله مطـلوب نيـست
فـکــر چا لا کــي ا گـر دا ري ، بـس ا ست
طــبع درا کـي ا گــر دا ري بـس ا ســت
ا قـبا ل لا هـوري کا بل را با عـشق و چنـيـن عـا شـقا نه تـوصيف ميـنما
يـد:
شـهــر کا بل خـطه جـنـت نـظــيـر آ ب حيـوا ن ا ز رگ تا کـش بگـير
چـشم صا ئـب ا ز سـوا د ش ســرمه چـين روشن و پا يــنده با د آ ن سـر زمين
محـمد با بـر ا مپـرا طـور مغـولي هـند را ا قـبا ل مخا طـب نـموده گـفت:
خــوشا نـصيب کـه خا ک تو آ را مـيد ا يـنجا
که ا ين سـر زميـن ز طلسم فـرنگ آ زا د ا ست
هــزا ر مـرتـبه کا بل نکـوتـر ا ز د لي ا ست
" که ا يـن عـجــوزه عـروس هـزا ر دا ما د ا ست"
ا قـبا ل ا ز ا شـعا ر مـبا رز ستـرگ خوشـحا ل خا ن خـتک هـم نـقل قـو لـها
ي دا رد که نشا ن دهـنده آ شـنا ئي ا و به د يوا ن حـما سي و مـملو ا ز
غـنا ي ا د بي خوشـحا ل خا ن ا ست چـنا چه در وصف ا و گـفـته بـود:
خـوش سـرود آ ن شـا عـر ا فـغا ن شـنا س آ نکه بيـنــد با ز گـويـد
بــيـهرا س
آ ن حکـيم ملــت ا فــغـا نـيا ن آ ن طـبـيــب عـلـت ا فــغا نـيا ن
علا مه ا قـبا ل درتحلـيل وا رز يا بي ا ز نظا م وقـت خطا ب به محمد نا در
شا ه گـفت:
سـر زميـني کـبک ا و شا هـين مـزا ج آ هـوي ا و گـيرد ا ز شـيرا ن خــراج
د ر فـضا يـش جـره با زا ن تـيز چـنگ لــرزه بـر تـن ا ز نهـيـب شا ن
پـلـنگ
لـيـک ا ز بي مـرکـزي آ شـفـته روز بي نـظا م و نا تـما م و نـيــم سـوز
فـر با زا ن نيـست د ر پـروا ز شا ن ا ز تــذ روا ن پـست تـر پـروا ز شـا ن
آ ه قــومي بــي تـب تا ب حـــيا ت روز گا رش بي نصيـب ا ز وا ردا ت
آ ن يکي ا نـد ر سـجـود، ا ين د ر قــيا م کا ر و با رش چـون صـلا ة بي ا
ما م
ريـز ريـز ا ز سنگ ا و ميـناي ا و
آ ه ا ز ا مـروز بي فــرد اي ا و
وي شعـر پرمفهـومـي تحـت عـنوا ن ( خـطا ب به ا قـوا م سـرحـد) دا رد که
چنيـن ا ست:
ا ي زخـود پـوشيـده خـود را با ز يا ب ! د ر مسلـما ني حرا م ا ست ا يـن
حجا ب
رمـز د ين مصطـفي دا ني که چيـست فا ش د يد ن خـويـشرا شـا هـنشا ئي ا ست
چـيـست د يـن؟ دريا فـتن ا سرا ر خويـش
زنـد گي مـرگ ا سـت بي د يدا ر خـويش
عـنوا ني ( اعـليحضرت محـمد ظا هر شا ه ا يذه ا لله بـنصره) غـزلي دا رد که
د ر قسمـتي ا ز آ ن آ مـده ا سـت:
بـرگ و سا ز ما کـتا ب و حکـمت ا ست ا يـن د و ا عـتـبا ر ملـت ا ست
آ ن فـتـوحا ت جـها ن ذ وق و شــوق ا يـن فـتوحا ت جها ن تحـت فـوق
هـر د و ا نـعا م خـدا ي لا يــزا ل مومنا ن را آ ن جما ل ا سـت ا يـن جلال
حکـمت ا شــياء فـرنگــيـزا د نيـست ا صل ا و جــز لـذ ت ا يـجا د نيـست
نـيک ا گـر بيـني مسلـمان زا ده ا ســت ا ين گـوهر ا زد سـت ما ا فـتا ده ا
سـت
چـون عـرب ا نـد ر ا روپا پـر گـشا د عـلم و حکــمت را بـنا د يگـر نـهـا د
دا نه آ ن صــحرا نـشـيـنا ن کا شـتـند حا صلـش ا فـرنگـيا ن بـردا شـتـند
ا يــن پــري ا ز شـيــشه ا سـلا ف ما سـت
با ز صيد ش کـن که ا و ا ز قـا ف ما ست
بروز ا ول ثـور 1317(21 ا پـريل 1938) ا يـن مشـعل فـروزا ن جا معه ا سـلا
مي و نيـمقا ره هــند، فـيلسوف و شـاعـر ستـرگ زبا ن و ا د ب د ري وفـا ت
نـمود. سـنگ مـر مـر ا فـغا ني که زينـت ا فـزاي آ را مگاه ا بـدي ا وسـت
نـشا نهء عـشـق و عــلا قـهء مــرد م
ا فـغا نـستا ن بـوي ميـبا شـد. در پا يا ن سـخـن پـيا مي ا ز ا قــبا ل
لاهـوري به ما ا فـغا نـها د ا رم که چنـيـن ا سـت:
پـيام ا قـبا ل به جوا نا ن ا فـغا ن
چـون چـراغ لا له سـوزم د ر خـيا با ن شــما
اي جـوا نا ن عــجم جا ن مـن و جا ن شــما
غــوطه هـا زد د ر ضـميـر زند گي ا ند يشه ا م
تا بد سـت آ ورده ا م ا فـکا ر پـنها ن شــما
مهـرو مه د يد م نگا هـم بـر ترا ز پروين گذ شـت
ريخـتـم طـرح حـرم د ر کا فـرستا ن( 1 ) شـما
فکـر ر نگـينم کـند نـذ ر تـهي د سـتا ن شــرق
پا رهء لعـلي کــه دا رم ا ز بد خـشا ن شــما (2 )
ميـرسد مـردي که زنجـيـر غـلا مـا ن بشکــنـد
د يـده ا م ا ز روزن د يـوا ر زنــدا ن شـــما
حـلقه گـرد مـن زنـيد اي پيکرا ن آ ب و گـل(3 )
آ تـشي د ر سـيـنه دا رم ا ز نـيا کا ن شـما (4)
******************************************************
1 ـ نـورسـتا ن ا مروزي ما را تا ا وا خـر قـرن نـزدهـم به کا فـرستا ن
شـهـرت دا شت.
2 ـ چون لعل بد خشا ن ما شـهرت بيـن ا لمللي تـقريـبا ً پـنجهزا ر سا له دا
رد بـنا عاً ا قـبا ل سنـائي ها ، مـولـوي ها و جـمال ا لـد يـن ها ي ا
فـغا نستا ن را به لــعـل بدخشا ن آ ن تـشــببه نـموده ا ست.
3 ـ ا شا ره به بيت ( آ سيا يک پيکرآ ب و گل ا ست ملت ا فـغا ن در آ ن پيکر
دل ا ست).
4 ـ بـر ا صل بعضي روا يا ت ا جدا د ا قبا ل ا ز ا ها لي ( پغـما ن ) ولا
يت کا بل ميبا شند.
«»«»«»«»«»«»
ادبی ـ هنری
صفحهء
اول
|