نصير مهرين
نصیر مهرین
هامبورگ / آلمان
کودتا ها
در افغانستان
کودتا ها در افغانستان نام کتابی است که در آینده نزدیک منتشر می شود. درینجا فشرده بخش نخست را انتشار میدهیم.
تأملی درمفهوم کودتا
در چند دهه پسین، اصطلاح کودتا Coup d' Etat در ادبیات سیاسی افغانستان بیشترین زمینه کاربرد را داشته است. میشود گفت که کودتا در طی همین چند دهه، نامی آشنا و تاریخساز برای مردم کشورما شده وبه عنوان شیوه یی از تصرف قدرت سیاسی حتا در میان عوام، جانشین اصطلاح "پادشاه گردشی" گردیده است.
تصور این است که پس از کودتای 26 سرطان و به ویژه پس از کودتای 7 ثور 1357 خورشیدی حزب دموکراتیک خلق افغاسنان، غیر از دولتیان و مدافعین آنها که قیام و انقلاب را بکار برده اند؛ مخالفین و رسانه های گروهی جهانی بیشتر کودتا را معول داشته اند. عده یی از مخالفین اما با نگرش و مقاصد سیاسی متفاوت، نیز کلمه انقلاب را بر کارنامه آنها استعمال کرده اند.
مدافعین کودتای 26 سرطان وهفت ثور خوش داشته اند که کلمات قیام و انقلاب را بر عمل تغییر آفرین خویش اطلاق کنند. با آنکه جلوه های از انصراف نامبردن از انقلاب و برخی موارد کاربرد کودتا نزد آنها در سالهای آخر حاکمیت دولتمردان حزب دموکراتیک خلق افغانستان مشهود است اما هنگام داشتن قدرت و به ویژه در اوضاعی که همه جانبه عمل خویش را قابل دفاع دانسته اند، علیه استعمال کلمه کودتا بوده و آنرا نوعی اهانت تلقی کرده اند. زیرا به این تصور بودند که عمل آنها انقلاب بوده است. و انقلاب را برای نامگذاری بر عمل خویش در جو تمایلات انقلابی و بستر زمانی وقت، سازگار یافته اند.
درهمین رابطه نکته یی قابل تذکر است که در افغانستان نیز مانند بسا از سایر کشورها، وقتی پیروزمندان متوسل به کودتا، عمل خویش را قیام وانقلاب... نامیده و از بکاربردن کودتا خود را برحذر داشته اند، در واقع از همان آغاز تصرف قدرت سیاسی گویی ننگ و عاری آن نامگذاری بر عمل انجام داده را همراهی میکند. شاید هم کودتا گران، با توجه به اوصافی که حین تعریف قیام و انقلاب در کتاب های سیاسی برشمرده شده است، استعمال کودتا را اهانت تلقی کرده اند.
اما، ما درین نبشته، بدون اینکه علایق سیاسی و یا روانی انزجار از کاربرد کودتا از طرف کودتاگران را طرف توجه قرار داده باشیم و یا به کاربرد قیام و انقلاب را که در قاموس مدعیان و مبارزان ضد ظلم و ستم و بیعدالتی و...، ایده آلها و اعمال نیکویی را تداعی میکند، اعتنایی را رعایت کنیم، و یا اینکه با استفاده از آن قصد فراهم آوری اسباب آزار و اذیت "انقلابیون" و " قیام افسران انقلابی" در میان باشد، پاره یی از اعمال و برخاستن های قدرت طلبانه را که با کاربرد نام کودتا رساتر و جامعتر به نظر می آید، بکار برده ایم.
از آنجایی که چنان اعمال را در گذشته بیش از دونیم سده نیز طرف مکث قرار داده و بر آن ها نیز نام کودتا را نهاده ایم، محتمل است استعمال این اسم بر اقداماتی که ما آنها را کودتایی پنداشته ایم، از نظر دیگران، مصداقی نیابد. اما با مکثی بر اصطلاح کودتا، در یافتیم که میتوانیم این اصطلاح را بر گذشته های که دیده ایم نیز معطوف کنیم. زیرا در خلال دیدار با ورقهای تاریخ موضوع، دریافتیم که در اشکال حرکت از دوره احمد شاه درانی به بعد تحولی صورت گرفته که همواره ماهیت موضوع، که تصرف قدرت وبگونه زود فرجام در آن ناظر بوده است برای تعریف کودتا کافی است. موضوع مهم برای ما این بود ه است تا ضمن عطف به این پدیدار جهانی کسب قدرت، از راه نشان دادن ویژگی های تاریخی و اجتماعی برای آن تعریف شایسته یی را بیابیم. و با توجه به نتابجی که در همین زمینه حاصل آمده است، وجه مشترک میان تمایلات قدرت طلبانه زودفرجام تاریخی جامعه خویش را با کودتا های مختلف جهانی ملاحظه کرده، کودتا را برای تمایلات و اعمال پیشینه نیز معطوف کردیم. . چه آن اقد امات به توفبق نایل بوده و چه با شکستی مواجه شده است. اصلاح نارسایی این برداشت را به ابراز نظر سازنده دیگران محول میکنیم.
برای روشنی موضوع، نخست درباره برداشت از کودتا اندکی بیشتر بگوییم :
کودتاCoup d' Etat اصطلاح فرانسوی است، متشکل از دولت Etat و ضربه Coup . که مفهوم ضربه به دولت را افاده میکند.
در زبان فرانسوی اصطلاح Le putshc را که به عنوان کلمه مشترک اروپایی پوچ Putsch به نظر میخورد نیز استعمال میکنند. کودتا با مفهوم ضربه زود فرجام به دولت در زبان های دیگری نیز بکار رفته است. واژه پوچ Putsch در زبان آلمانی و The Putsh در زبان انگلیسی همین مفهوم ضربه و سرنگونی سریع و ناگهانی دولت را بیان میکند.
در زبان آلمانی و سویسی در قرن 16 به مفهوم عمل سریع نظامی نیز اطلاق شده است.
در تعریف فشرده آن گفته شده است که کودتا، کوششی است با قصد زود فرجام یافتن عمل یک گروه
اقلیت به منظورسرنگونی دولت و تصرف قدرت سیاسی. درین زبانها کودتا گران را پوچیست یاد میکنند.
در زبان فارسی واژه کودتا با همان صورت فرانسوی اما بدون استفاده از حرف معرف Le زمینه استعمال یافته است. پنداشته میشود که پس از پیروزی کودتای 1299 رضاخان این اصطلاح از طرف نویسنده گان غیر دولتی در معرض استفاده قرار گرفت. زیرا پیشتر از آن هنگام مکث به تنش های که منجر به سرنگونی دولت و تصرف قدرت از جانب نیروی دیگری شده است این اصطلاح بکار نرفته باشد.
تصور میشود که در افغانستان سده بیستم، استعمال آن از طرف منابع دولتی در باره اعمال برخی از مخالفین دولت در حدود بیشتر از تذکر اقدام برای ترور امیر و شاه مطرح نشده است. اقدام عبدالرحمان لودین برای کشتن امیر حبیب الله خان، با آنکه محتمل است ناشی از فیصله جمعی و انگیزه سیاسی تصرف قدرت از طرف امان الله خان باشد، در همان حدود ظاهر مسأله اقدام برای کشتن شاه باقی ماند. ازینرو نامی به هیأت کلی اقدام که جامعتر بود نهاده نشده است.
ادامه دارد