هشت ثور و جایگاه آن در پروسه^ء جهاد مردم افغانستان

جهاد مردم افغانستان برای کسب آزادی، تأمین عدالت اجتماعی و تحکیم وحدت و مشارکت ملی را نمی توان به تغییر رژیم در هشت ثور 1371 محدود نمود، همانطوریکه نمی توان آنرا در قالب چند تنظیم جهادی خلاصه نمود.به همین خاطر بجای پدیده^ء جهاد از پروسه^ء جهاد نام می بریم. در واقع هشت ثور روزی بود که مرحله^ء اول جهاد ملی و میهنی مردم افغانستان به پیروزی رسید. مبارزاتی که بعد از تهاجم شوروی و همدستان داخلی شان در کشور ما آغاز گردیده بود، بلحاظ اهداف سیاسی و بینش اجتماعی از بدو تکوین شروع به تکامل نمود. به این معنا که مبارزاتی که در اول صرفا یک عکس العمل جامعه^ء سنتی بود، به آنچه که مداخلات نامشروع دولت دست نشانده^ء شوروی به ساخت فکری و بافت اجتماعی خود تلقی میکرد؛ با گذشت زمان و غنامندی تجربیات مبارزاتی تبدیل به داعیه^ء مبارزه^ء آزادیبخش ملی- میهنی گردیده که شعار عدالت اجتماعی نیز بر تارک آن می درخشید. هر چند بنا بر خصلت پراگماتیستی جوامع قبیلوی و ماقبل صنعتی هیچگاه اهداف اساسی برشمرده شده درین نوشتار بصورت منسجم و سیستماتیک تدوین نگردید، اما در میدان عمل سیاسی، سمت و سوی کلی حرکت پروسه^ء جهاد بیشتر در قالب های ملی- میهنی بوقوع پیوست تا در ناکجا آباد های جهان وطنی عقیدتی.

1- دو گرایش عمده در گروه های جهادی افغانستان

جهاد بلحاظ ارزشی متعلق به عام مردم افغانستان و جزو باور های خلل ناپذیر آنهاست، اما جهاد بلحاظ روشی و یک شیوه ای سیاسی- نظامی که در عمل در طی بیش از سه دهه به اجرا در آمد؛ از طریق یک طیف گسترده^ء گروه ها، تنظیم ها و احزاب – و نیز افراد روشنفکر و تعلیم یافته - اجرا شد که جای نقد و بررسی و تحلیل بسیار دارد. هر چند این گروه ها-که عمدتا پسوند اسلامی را داشتند- در ابتدا^ء از لحاظ فکری تفاوت زیادی را به نمایش نگذاشته و عمدتا به چینل های کمک رسانی به قوماندانان محلی در بخش نظامی جهاد تبدیل شده بودند، اما رفته رفته این طیف وسیع گروه های جهادی- صرفنظر از نام های گروهی شان- در میدان عمل خصوصیاتی را تبارز دادند که بر مبنای آن می توان آنها را به دو دسته^ء کلی تقسیم نمود. دسته^ء اول به جهاد از یک دیدگاه ملی و افغانستانی نگاه می کردند. به این معنا که اهداف جهاد از محدوده^ء مرز های افغانستان فرا تر نبوده هدف نهایی پروسه^ء جهاد را دفع تجاوز خارجی و برقراری عدالت اجتماعی در افغانستان می دانستند که توسط یک دولت مشارکت ملی و از طریق انتخابات و پروسه های دیموکراسی تحقق بیابد. این دسته از گروه های جهادی از لحاظ روش عملی نیز عمدتا از شیوه های معتدل و میانه روانه استفاده می نمودند. بنا بر این سه خصوصیت مهم این دسته از گروه های جهادی را می توان به این گونه بر شمرد:

تلقی جهاد به مثابه^ء مبارزات آزادیبخش میهنی،

و در بعد فکری اعتدال، مدارا با دگر اندیشان و همپذیری و کثرت گرایی.

در مقابل اینها دسته^ء دوم گروه های جهادی قرار داشتند که متشکل از گروه های تندرو، امارت خواه و با داعیه^ء جهانی اسلامی یا به اصطلاح پان اسلامیزم بودند. خشونت عملی، تحجر فکری، تعصب و تنگ نظری، عوام زدگی یا به اصطلاح پوپولیزم، اتکا^ء به منابع و جنگجویان سازمانهای تروریستی خارجی برای آنچه که اهداف جهانی اسلامی می نامیدند؛ و از این طریق قربانی کردن افغانها و منافع ملی افغانستان در راه جهانی پنداری خویش از خصوصیات این دسته از گروه های جهادی به حساب می آید.

هر چند هیچگاه محور های فکری و اصول مبارزاتی دسته^ء معتدل گروه های جهادی تدوین و گرد آوری نگردید، اما وقتی برخورد ها و عملکرد های گروه های شامل این دسته^ء ملی گرا را در پهنه^ء زمان و عرصه^ء مبارزاتی بررسی کنیم، بخوبی به این سیر تکاملی فکری و بینشی پی می بریم. بخصوص رویداد های بعد از هشت ثور بخوبی این مسئله را روشن میکند. بخش تند رو و امارت خواه جهاد با توسل به هر وسیله به شمول کمک های بی حد و حصر برخی دولت های همسایه و سازمانهای تروریستی بنیاد گرا در یک جنگ تمام عیار با دولت نوپای متشکل از عناصر معتدل جهادی قرار گرفت که با اعلام عفو عمومی زمینه^ء زیست و بقای بسیاری از دگر اندیشان را فراهم آورده بود. تحریک طالبان که طفل نامیمون ناشی از وصلت برخی از همین گروه های بنیادگرا و امارت خواه جهادی با سازمان القاعده بود عملا نیرو های معتدل جهادی را به سمت مبارزات آزادیبخش ملی قدمی دیگر به جلو پرتاب نمود. مقابله^ء سرسختانه^ء نیرو های جهادی با تهاجم سیاه طالبان-القاعده مفهوم مبارزات آزادیبخش ملی را که بطور نانوشته در بطن جهاد مردم افغانستان شکل گرفت بخوبی به نمایش می گذارد و فرق آنرا با دسته^ء تندرو و امارت خواه گروه های جهادی و سپس طالبان-القاعده روشن می نماید.

وقتی که رهبر مقاومت ضد تهاجم القاعده- طالبان، یعنی شهید احمد شاه مسعود گفت هر کسی که جهاد میکند برود و در مملکت خود جهاد کند؛ در واقع خط فاصل مهم و استراتیژیک را بین این دو دسته از گروه ها و تفکر جهادی ترسیم نمود. جهاد در قالب های ملی از طریق روش های معتدل و با داعیه^ء عدالت اجتماعی در یک سمت و جهاد برای آنچه که اهداف جهانی اسلامی وانمود می گردد، از طریق تفکر افراطی و متحجر با بکار گیری روشهای خشونت بار و شیوه های افراطی در سمت دیگر قرار دارد. از نظر آن دسته^ء امارت خواه چیزی بنام منافع ملی افغانستان وجود ندارد، آنچه که اصل است پیشبردن مبارزه^ء جهانی دنیای اسلام علیه کفار است. بنا بر این از دیدگاه این دسته، جهاد در افغانستان بخشی از جهاد کلی است علیه آنچه که کفر و الحاد می خواند. هدف جهاد در افغانستان را برقراری امارت اسلامی می داند تا ازین طریق داعیه جهاد در سایر بلاد اسلامی نظیر اسیای میانه، چچن، کشمیر و غیره را کمک نماید. اینها انتخابات، آزادی بیان و سایر مظاهر دیموکراسی را تحفه^ء نامقدس کفار دانسته با تیغ بیدریغ به جنگ آن می روند. بنا بر این خصوصیات فکری این دسته را می توان:

عدم تحمل دگر اندیشان توسط این دسته، منجر به ترور های گسترده^ء روشنفکران افغان چه در داخل کشور و چه در دیار مهاجرت در پاکستان گردید. جنگ های شدید با سایر گروه های مجاهدین نیز با همین انگیزه های ایدیولوژیک و تنگ نظرانه در داخل کشور براه می افتاد. دیدگاه پان اسلامیستی همین گروه ها بود که شعار کنفدریشن افغانستان را با یکی از کشور های همسایه مطرح ساخت و سپس طرح های مداخله گرانه در آسیای میانه و چچن و دعوت از تروریستان القاعده را به اشکال دیگر تبارز داد. بخاطر همین دیدگاه ها بود که از کمک های بی حد و حصر سازمانهای تندرو در منطقه برخوردار گردیده بوده اند.

دسته^ء امارت خواه بعد از هشت ثور با تبعیت از مرام های افراطی خویش راه مخالفت با دولت نوپای مجاهدین را در پیش گرفته و برخورد های تنظیمی را به سطح انقطاب در ساختار دولت در افغانستان بسط و توسعه دادند، بطوریکه با گذشت هر سال زاویه^ء انحرافی دسته^ء امارت خواه از خط ملی گرایی و آزادیخواهی بیشتر و بیشتر می گردید.

بعلت ناپختگی تئوریک و ماهیت تکامل یابنده^ء مفهوم جهاد به مثابه^ء مبارزات آزادیبخش و عدالت خواهانه^ء ملی بود که در دوران دولت نوپای مجاهدین، گروه هایی که اصالتا در یک صف مبارزه یعنی در دسته^ء مجاهدین ملی گرا قرار داشتند، به رویارویی با یکدیگر کشانده شدند و بدینگونه فرصت، نیرو و امکانات زیادی حیف و میل گردید. همسنگر شدن بعدی همین گروه ها در دوران مقاومت علیه طالبان و سپس سهم گیری در دولتهای بعدی نشان از تعمیق درک سیاسی و تکامل مفهوم جهاد در این گروه ها دارد.

به هر حال، در تحولات بعدی دسته^ء تندرو و امارت خواه گروه های جهادی به حرکت طالبان تبدیل شدند، که کمک برخی سازمانهای استخباراتی منطقه و بعدا تروریستهای القاعده در آن انکار ناپذیر است. از طرف دیگر دسته^ء مجاهدین ملی گرا و معتدل در مقاومت ضد طالبان متشکل گردیده و نهایتا پس از سرنگونی طالبان از طریق شرکت فعال در پروسه^ء بن ، همگام با سایر عناصر ملی گرا و ترقی خواه در دولت های ائتلافی موقت و انتقالی شامل شدند. لازم به تذکر است که بر عملکرد های ناپخته، نامنظم و شخصی شده^ء برخی از این گروه های مجاهدین سابق طی چهار سال اخیر نمی توان درین مجال کوتاه با جزئیات بیشتر پرداخت.

2- نقص ها و نارسایی های روش مبارزاتی در زمان جهاد:

همانطوریکه گفته آمد جهاد بلحاظ ارزشی متعلق به عام مردم افغانستان و جزو باور های خلل ناپذیر آنهاست، اما جهاد بلحاظ روشی و یک شیوه ای سیاسی- نظامی که در عمل در طول نزدیک به سه دهه به اجرا در آمد؛ از نارسایی ها و کمبود هایی رنج برده است که تا کنون هم ادامه داشته و منجر به ضایعات و صدمات زیادی به مبارزات آزادیخواهانه و عدالت جویانه مردم ما شده است. دیدیم که پروسه^ء جهاد به شمول مرحله^ء تکاملی آن یعنی مقاومت ضد تروریزم هر چند شخصیت های محترم و معززی را به عرصه^ء سیاست افغانستان معرفی و تثبیت نموده است، اما با آنهم از یک طرف در بعد تشکیلاتی، و رهبری نتوانست یک تشکیلات سرتاسری سیاسی با یک رهبری منسجم را بوجود بیاورد و از طرف دیگر در بعد فکری نتوانست اساسات فکری خود را در یک چهارچوب تئوریک و نظری تدوین کند.

مشکل دیگری که بعلت همین ضعف تشکیلاتی و رهبری دامنگیر پروسه^ء جهاد گردید، فساد گسترده^ء مالی و اداری می باشد که در زمان تنظیم ها بوجود آمد، در زمان دولت مجاهدین ادامه یافت و دامنه^ء آن حتی در حال حاضر و در بدنه^ء دولت های موقت، انتقالی و کنونی قابل مشاهده می باشد. البته فساد اداری و مالی مشکلی نیست که خاص گروه های مجاهدین باشد، بلکه تمامی دولت ها و سازمانهای سیاسی کم و بیش با آن دست به گریبان هستند، اما نکته ای که قابل ملاحظه است عدم برخورد جدی توسط گروه های مجاهدین با این پدیده^ء مذموم می باشد که مانند موریانه بدنه^ء تشکیلاتی و روح مبارزاتی جهاد را پژمرده می سازد. در همین راستا نفوذ برخی عناصر فرصت طلب، بدنام و بدکردار در صفوف مجاهدین که جهاد را بدنام و خود را به کام می رساندند؛ نیز از دیگر نقاط ضعف روشهای مبارزاتی جهادی به شمار می آید.

بنا بر این جهاد در مقام روش مبارزه، نیاز به دید انتقادی و تحلیلی دارد و تا وقتی که این بررسی انتقادی توسط عناصر دلسوز و آگاه انجام نشده و ضعف ها و نارسایی ها، صادقانه و بدور از هر گونه پرده پوشی ها و مصلحت اندیشی ها برای مردم بازگو نگردیده و عناصر فاسد و استفاده جو افشا نشده و از صفوف مجاهدین تصفیه نگردند، نمی توان مطمئن بود که در پروسه^ء تکامل یابنده^ء جهاد مردم افغانستان در آینده، گروه های مجاهدین بتوانند جایگاه خود را حفظ کنند. آنها برای همگامی با پروسه^ء تکاملی جهاد باید قابلیت، ظرفیت و صداقت خود را به ظهور برسانند و این مهم بدست نمی آید مگر از طریق نقد سیستماتیک بینش و روش و بازسازی تشکیلاتی از راه تصفیه^ء رهبری و صفوف.

3- جهاد و اثرات آن بر تغییرات بنیادی در ساختار های اجتماعی، سیاسی و فرهنگی افغانستان

جهاد با آن مفهوم گسترده و دوامدار آن از حدود سه دهه به این سو در افغانستان جریان دارد که طی آن تغییرات شگرف و شدیدی را در ساختار های اجتماعی، سیاسی و فرهنگی کشور به ارمغان آورده است. وقتی این تغییرات بنیادی را همراه با تغییرات عمیق جئوپلتیک و جئو استراتیژیک منطقه ای – که باز هم جهاد در مرحله^ء مبارزه^ء آزادیبخش ضد شوروی در آن نقش داشت- در نظر بگیریم؛ می توانیم از ظهور یک مرحله ^ء جدید در تاریخ معاصر افغانستان یاد کنیم. در افغانستان جدید که محصول جهاد آزادیبخش و عدالت خواهانه^ء مردم ماست ساختار های نوینی بوجود آمده است که آنها را به اختصار درین جا بر می شماریم:

«» جهاد ضد تجاوز شوروی و مقاومت متعاقب آن علیه طالبان و حامیان القاعده^ء شان، ملیونها تن از مردم عادی را به صحنه^ء سیاست کشاند که یک پدیده^ء جدید در افغانستان به شمار می رود. تمام جنگ های قبلی، از اواسط قرن 18 میلادی به اینطرف، نتوانستند به این کار بزرگ یعنی عام ساختن سیاست نایل شوند و بنا بر این نتوانستند تغییرات عمده^ء فرهنگی و اجتماعی را در افغانستان به بار بیاورند. ولی فقط این جهاد و مقاومت بود که در طول سه دهه تمام ملت ما را در امر سیاست درگیر ساخته، بطور چشمگیر ساختار اجتماعی را دگرگون نموده و سیستم قدیمی خان خانی را در بسیاری نقاط افغانستان تضعیف کرده و نهایتا یک نسل جدید از متنفذین محلی را به صحنه^ء قدرت اجتماعی در جامعه^ء سنتاً متنوع افغانستان کشاند.

«» جهاد منجر به مهاجرت گردید. مهاجرتهای انبوه داخلی و خارجی مردم افغانستان- که حدود یک بر چهار حصه^ء نفوس کشور را در بر می گرفت- و سپس عودت کتلوی به زادگاه شان نقش تعیین کننده ای را در تغییر ساختار اجتماعی کشور ایفا نموده است. این تحرک عظیم اجتماعی- که در تاریخ افغانستان بی سابقه است- تکوین و فراگیری مفکوره^ء جدید ملی گرایی را بر اساس حقوق برابر افراد، پذیرش هویت های مختلف و متنوع قومی و مشارکت این خرده هویت ها در یک هویت مشترک ملی پی ریزی نمود. این امر یکی دیگر از عوامل تغییر ساختار اجتماعی در افغانستان به شمار می آید.

«» از طرف دیگر، بعلت گستردگی بی سابقه^ء وسایل ارتباط همگانی نظیر ماهواره، انترنت، رادیو وغیره، در افغانستان جدید شاهد ارتقا^ء بی سابقه^ء سطح آگاهی ها و تغییرات مفهومی در سیستم اندیشیدن مردم خود می باشیم. ازینرو ارزشهای مشترک جهانی مانند حقوق بشر، آزادی بیان، حقوق زنان ودموکراسی بعنوان اصول پذیرفته شده ای تبارز نموده اند که هیچ گروه و جناحی نمی تواند آنها را زیر سوال ببرد. در ادوار گذشته این مفاهیم و ارزشها بقدر کافی جا افتاده و معمول نبودند تا مورد تأکید سیاستمداران برجسته^ء افغانستان قرار بگیرند. اما در زمان ظهور افغانستان نوین، این ها یک بخش عمده و اساسی از قوانین بازی سیاسی افغانستان به حساب می آیند.

موقعیت استراتژیک افغانستان در قلب آسیا کشور ما را در چشم سیاست سازان خارجی مهم و برجسته ساخته است. جایگاه جئو استراتژیک افغانستان بعنوان یک کشور سنتی، قومی-قبیله ای و مسلمان که محاط به خشکه بوده و در عین حال چهارراه ارتباطی مهمی است؛ در طول سه دهه پروسه^ء جهاد تقویت بیشتری شده است. عناصر جدیدی که اهمیت استراتیژیک افغانستان را برجسته تر ساخته اند، عبارتند از:

با توجه به عوامل بالا، می توان ظهور افغانستان نوین را از میان ویرانه های سه دهه جهاد و مبارزه^ء ضد اشغالگری و واپسگرایی مشاهده نمود و بر این اساس یک تعریف جدید از افغانستان کنونی ارائه داد.

بنا بر این اگر پروسه^ء عظیم و شالوده شکن جهاد را فقط در شکست تهاجم شوروی و سرنگونی رژیم دست نشانده اش خلاصه نکنیم و به مثابه^ء یک مبارزه^ء دوام دار آزادیبخش ملی برای تحقق ترقی و عدالت اجتماعی از طریق مشارکت ملی با بکار گیری روشهای دیموکراسی بدانیم در آنصورت هشت ثور 1371 پیروزی یک مرحله^ء آن است و مراحل دیگر آن عبارتند از مقاومت ملی ضد طالبان تا مقطع سرنگونی رژیم طالبان و سپس پروسه^ء بن و تشکیل دولت های موقت وانتقالی و تصویب قانون اساسی، برگزاری انتخابات ریاست جمهوری و پارلمانی را می توان از دیگر فصل ها و مراحل موفقیت آمیز جهاد مردم افغانستان دانست.

1) سازمان همکاری های شانگهای (SCO) یک سازمان بین الدولی جهانی است که درشانگهای در تاریخ 15 جون 2001 توسط شش کشور چین، روسیه، قزاقستان، قرغزستان، تاجکستان و ازبکستان پایه گذاری شد. دولت های عضو آن مساحتی بیش از 30 ملیون کیلومتر مربع ، یعنی سه بر پنج حصهء ابرقارهء یورآسیا (Euro-Asia) را احتوا کرده و نفوس مجموعی آنها به یک ملیارد و 455 میلیون نفر، یعنی حدود یک بر چهار حصهء نفوس کل دنیا می رسد.