نبی عظيمی
نبی عظيمی
چگونه " عشق " را رها کنم ؟
جستاری در رابطه
با
گسست ناپذیری روابط زبان فارسی با عربی
از مدتها بدینسو تپ وتلاش محسوسی برای پاک سازی زبان فارسی از لغات واصطلاحات زبان های بیگانه از جمله زبان عربی درمیان برخی از حلقه های فرهنگی به راه افتیده است . برخی ها درآمیزی زبان عربی را با زبان فارسی دری، محصول تجاوز اعراب بادیه نشین می پندارند و مدعی هستند که این آمیزش به زوراسلحه و شمشیر فاتحان عرب رخ داده است. عده یی هم می گویند که یکی از رسوم فاتحان عرب این بود که برای جذب و ازخودسازی مردم سرزمین های مغلوب، قبایل عرب را به مناطق مفتوحه کوچ می داده اند. و البته نظریه مسلط دیگری هم که تاریخ گواه آن است این است که اقدامات خلفای اموی وعباسی به پیمانهء بسیاری برای مزج ساختن لغات و اصطلاحات زبان فارسی وعربی مؤثر بوده است. بگذریم از عربی مآبی و اظهار فضل و برتری جویی علما و فضلایی مانند عنصرالمعانی که می نوشت : " اگر نامه پارسی بود، فارسی مطلق منویس که ناخوش بود."
البته این دلایل را می توان قبول کرد اما در مورد این که عرب ها به زور اسلحه زبان خود را به فارسی زبانان تحمیل کرده باشند، باید گفت که تا کنون هیچ سندی در دست نیست که کدام حکمروای عربی، مردم شهری را مجبور کرده باشد که به عربی سخن بگویند یا به عربی بنو یسند. از طرف دیگر باید یادآور شد که این در آمیزی زبان عربی با زبان فارسی در دو صد سال اول بعد از یورش عربها به سرزمینهای فارسی زبانان کمتر رخداده است. زیرا اگر به تاریخ زبان و ادب فارسی نگاه کنیم می بینیم که به ویژه در دوران غزنویان و سلجوقیان که عربی مآبان غرق در تعصب به مذاهب معتزله و شیعه و اسماعیلیه بودند، فضل فروشی ها نمودند و جلوه گری ها، که به نفوذ دادن بیشتر زبان عربی به زبان فارسی منجر شد. پس اگر صاحب بن عباد (326- 385خ) یا دانشمند دیگر فارسی زبان؛ به عربی سخن می گفت و به عربی می نوشت و فارسی را خوار و حقیر می شمرد برای این بود که در اقطار کشور های اسلامی آیت بلاغت و فصاحت در زبان عربی شناخته شود. به گفتهء دکتر سید جعفر جمشیدی " زیانی که زبان و ادبیات فارسی از ایرانیان [ فارسی زبانان] عرب مآب دیده است، هیچ گاه از عرب یا اقوام بیگانهء دیگر ندیده است " -1-
برعلاوه عوامل فوق، عامل فرهنگی نیز یکی از عواملی است که ارتباط زبان فارسی را با زبان عربی تامین کرده است . شاد روان احسان طبری می نویسد که: " .. چنین نیست که درآمیزی فارسی با عربی تنها پس از فتوحات اسلام صورت گرفته است. رابطهء طولانی فرهنگی با آرامی، سریانی، و عربی وعبری در دوران ساسانیان و بسی پیش از آن همیشه فارسی و دیگر زبان های سامی را در تماس باهم نگاه می داشته... وجود واژه های فراوان مانند " هزاروش" یا "ملکان ملکا" (شاه شاهان)، "یکتبونتن" (نوشتن)، "یقتلونتن"(کشتن) دبیران ایرانی را با این الفاظ سامی از دیر باز آشنا نگاه می داشته است و این مطلب سابقه بسیار طولانی، حتی قبل از دوران ساسانی دارد" . -2-
همچنان باید گفت که همان طوری که زبان عربی به زبان فارسی در طول سده ها رخنه کرد، زبان عربی نیز از زبان فارسی متأثر شده است. چنانچه حتا در قرآن و در اشعار شعرای دوران جاهلیت واژه های فراونی وجود دارد که دارای ریشه های فارسی اند. شادروان طبری نمونه هایی آورده است از برخی از این واژه های " دخیل" درص 171 کتاب ارزشمندش" مسایلی از فرهنگ و هنر و زبان": اریکه (اورنگ)، ترشح (تراوش)، رونق (روانک)، زیبق (ژیوک، خود از ریشهء ژی= زیستن)، سخط (سخت)، سراج (چراغ)، شارع (شاهراه)، شوکت (شکوه) شئ(چی- چیز) ضوضاء(زوزه)، عسکر(لشگر)، عطش (تشنه) قلعت (کلات)، مایع (مایه)، ورق (برگ)، هندسه (اندازه) فستق (پسته)، صرم (چرم)، جلاب (گلاب)، کنز (گنج)، ابریق (آبریز)، صولجان (چوگان)، سرادق (سراپرده) بابوج (پاپوش) قنبله (خمپاره، بمب)، تخمین از ریشه خمانا = گمان)، تکدی (گدا) مورخ (ماهروزف از همین ماده تاریخ) .
شادروان طبری می گوید که زبان فارسی دری، صرفنظر ازتأثیرلغوی، از جهت دستوری و به ویژه از جهت ادبی اثرات عمیقی درعربی داشته است و تحول و تبادل سنن ادبی جاهلیت به ادب دوران خلفاءعربی به میزان زیادی تحت این تأثیرصورت وقوع یافته است.
و اما آنچه از نوشتن این مقال مراد است این است که آیا می توان به پاک سازی زبان فارسی از لغات زبان تازی دست یازید؟ چنانچه شاد روان احمد کسروی تبریزی دانشمند فقید ایرانی برای سره ساختن زبان فارسی از واژه های زبانهای بیگانه به ویژه زبان تازی به اختراع و ابداع " زبان پاک" افتاد و به مقیاس وسیع دست به احیاء و استعمال لغات پهلوی زد ولی متأسفانه، زبانی آفرید که تصنعی بود و نامأنوس و نتوانست به جای زبان کنونی ماندگار شود.
روزگاری از جلال آل احمد نویسندهء فقید ایرانی پرسیدند که نثر شما یک مقداری عربی داره و این عربی بازی در دیگران هم تأثیر کرده .... . جلال آل احمد گفت : "... والله فکر می کنم توی این زمینهء خالی از هر نوع ملاک، این ملاک مذهب که زبون فارسی را غنی کرده، یک جا پاست. من حرف کسروی را پرت می دونم. یا حتی حرف تمام آدمهایی رو که می خواهند زبون رو پاک کنند از تأثیر لغات بیگانه. در زمانه ای که "کلاج" و "پیستون" روبه ضرت دگنگ ماشین در عرض دو سال تو مغز هر عمله ای فرو می کنند، من چرا لغتی رو که با هزار و سیصد سال مذهب و سنت و فرهنگ آمده، رد کنم. من کلمهء " عشق " رو چه جوری رها کنم؟ نمیشه و می دونید نمی تونم... "
پس می بینیم که وجود لغات عربی در زبان فارسی عیب نیست و تبدیل لغات عربی به فارسی سره کوششی است غیر ضروری که نباید خویشتن را بدان مصروف ساخت. ولی این به معنای آن نیست که آگر ما در زبان شیرین خود واژه یی داشته باشیم ولی بدون ضرورت و بدون وجود محمل منطقی به غرض خود نمایی معادل عربی آن را استعمال کنیم. جفا و زیانی خواهد بود که به زبان و ادب فارسی آگاهانه و یا ناآگاهانه وارد می نماییم . مثلاً ما در حالی که واژه " زبان" را در فارسی داریم، چرا به جای آن واژهء " لسان" را به کار ببریم و یا به جای آفرین فارسی بگوییم " احسنت" که عربی است. و عوض سرانجام " آخر الامر" یا به جای زادگاه " مسقط الراس" و به جای بی فرزند " مقطوع النسل " وبه جای به خودی خود " فی نفسه " وعوض روزانه، بگوییم " یومیه " و به جای شنیدن" استماع نمودن" و...
ولی گفتنی است که بسیاری از واژه گان عربی چنان در زبان فارسی ته نشین و در ذهن مردم نفوذ کرده اند که به گفتهء زنده یاد آل احمد نمی توان از انها استفاده ننمود. مثلاً او می گفت کتاب لغت ندارم. باهمین تماسی که با مردم دارم، لغت را پیدا می کنم. می گفت من با لغات زنده سر و کار دارم. لغات مرده، برای من مرده؛ زبان یک عامل زنده است بنابر این من به دنبال آدمهای زنده هستم. آدمهایی که یک روز می روند عربستان و روز دیگر فرنگ. می گفت جای "لاهوت" چه بگذارم. این استفاده از یک گنج است.
دوکتور پریز ناتل خانلری نیز در این رابطه می نویسد که نباید با تعصب در مورد موجودیت واژه های عربی در زبان فارسی برخورد کرد. چرا که امروزه مسألهء زبان خالص مانند نژاد پاک افسانه یی است که خواب می آورد. او می پرسد : " کدام زبان زبان خالص است؟ مگرزبان فرانسه، زبان بازمانده گان اقوام گل و سلت و فرانک، شعبه ای از زبان لاتینی به شمار نمی رود؟ آیا در زبان انگلیسی که نژاد ساکسن به آن سخن می گویند لغاتی از ریشه لاتینی وجود ندارد؟ آیا زبان روسی زبان اقوام اسلاو مگر مملو از لغات خارجی نیست؟ کدام یک از این زبان ها را ننگین می شمارید؟" -3-
پس باید گفت که اگر ایجاد یک ترکیب زیبا و شیوا به زبان فارسی دشوار باشد و یا معادل متناسبی برای یک واژه عربی در زبان فارسی نداشته باشیم، نباید از کار برد واژه و یا ترکیب مناسب عربی پرهیز کنیم.
با ان که حرفهای بسیاری دراین رابطه می توان گفت و نوشت که با واژه ها و ترکیبات زبان عربی که زبان مسلمانان جهان است و با آن در مدت بیش از هزار سال دانشمندان کشور های فارسی زبان، مطالب گوناگون علمی را در رشته های مختلف به نبشت آورده اند (در بیش از یکصد هزار مجلد کتاب و بیش از بیست شاخه از علوم و فنون) نباید با تعصب برخورد کرد ولی تپ و تلاش فرزانه گانی مانند جناب "هخامنش*" را که برای زدودن لغات و واژه های مرده و متروک عربی و ترکی که در دوران بوق علیه السلام مورد استفاده قرار داشت، از خود نشان می دهند نیز نباید از نظر دور داشت و ارجی برای آن قایل نشد. آری شعر و داستان ما به زبان زنده، ساده، دقیق مانند زبان ابوالفضل بیهقی نیاز دارد نه به زبان منسوخ و مردهء محمد بن غازی، نویسندهء "روضة العقول".
پایان
سپتامبر2005
رویکرد ها:
1- مجله سخن، شماره اول خرداد 1349صص 92- 93، سخنرانی دکتر سید جعفر شهیدی در باره زبان وادبیات عرب
2- مسایل از فرهنگ هنر وزبان، نوشتهء احسان طبری، ص 170
3- زبان شناسی وزبان فارسی، نوشتهء دکتر پرویز ناتل خانلری، ص 136
* آقای هخامنش در شماره های سوم وچهارم نشریهء کلمه نوشتهءارزشمندی دارند در همین زمینه، به نام از دری نویسی تا دری نویسی.