ضيا افضلی
ضیا افضلی
یک توضیح دوستانه به یک ورجاوند بزرگ
نگاهی به کتاب « کی کیست در فرهنگ برون مرزی افغانستان »
کتابی به دستم رسید از پژوهشگر فرزانه و شخصیت بسیار فرهیخته آقای رسول رهین زیر نام «کی کیست، در فرهنگ برون مرزی افغانستان ». این کتاب مشتمل بر بیوگرافی و شناخت نامه شماری از نام آورانیست که در ساحات مختلف اجتماعی و فرهنگی ما اکنون حضور دارند و یا جاودان یاد شده اند. کتاب در 322 صفحه تدوین شده است و گویا این پژوهش با نشر بخش های بعدی ادامه میابد که نیابد بهتر. برغم آنکه از ویراستاران و دست اندرکاران این کار پژوهشی عمیقاً ابراز سپاس میکنم، در این جا با یک توضیح مختصر میخواهم به نکاتی اشاره کنم که میتواند ارزش های نهفته در دل این تحقیق را با بی پروایی با خاک یکسان سازد.
اسم کتاب در اصل یک برگردان مستقیم از انگلیسی است. « Who is who?» بصورت متداول در اکثر نشرات انگلیسی زبان و یا دایره المعارف ها مورد استعمال دارد و با خبر بودم که از مدتی در میان جوانان افغان که دست به ایجاد سایت های انترنیتی و این قبیل چیز ها میزنند، نیز مُد شده است که بنویسند: Who is who. اما از سرایت ویروس Who is who در میان کهنسالان و اهالی اقلیم فرهنگ کشور بی اطلاع بودم.
Who is who نام کتاب است. همین کتابی که شناسه شماری از نام آوران و دانشمردان افغان در آن تذکر یافته است. بجا بود اگر نام این کتاب، بطور مثال: شناسنامه نام آوران معاصر برون مرزی افغانستان، گذاشته میشد. در اینصورت ما از Who is who نیز میرهیدیم و در آینده اگر پژوهشگری از کدام کشور همزبان و - یا اگر بخت ما سپیدتر میبود - از کدام کشور ناهمزبان در باره اشخاص نام آور ما دست به پژوهش میزد، مراجعه میکرد به همین « شناسنامه نام آوران معاصر افغانستان » و نه به Who is who.
بناست که کتاب را بگشایم، بهتر است بگویم بشگافیم، تا از درونمایهء آن سودی ببریم.
ناشر و مسؤول پخش این کتاب شورای فرهنگی افغانستان در سویدن است و « بورد » - که مراد از مجمعی از هیأت و یا اعضأ است - شورای فرهنگی که با بیش از یک دهه تجربه در زمینه نشر و پخش کتب و گاهنامه ای زیر نام « آریانای برون مرزی » دارند، با کمال بی دقتی با این پژوهش (Who is who) برخورد نموده اند. اساساً کار با فهرستی آغاز شده است. فهرست که گویا بر اساس حروف الفبای فارسی تدوین شده است، لبریز از کاستی هایست که با نخستین نگرش میتوان به آن پی برد. علاوتاً اضافه نمودن واژه های چون شادروان، استاد و درجات علمی و مسلکی در فهرست، تا حدودی باعث ناهنجار جلوه کردن فهرست شده است.
در مقدمه « بورد » نشراتی - که در اصل صفحه تحت عنوان « مقدمه ویراستاران» چاپ شده است - با توضیحاتی در باره چگونگی شکل گیری Who is who در گاهنامه « آریانای برون مرزی » آغاز گردیده است و بعداً به دشواری های تدوین و ترتیب این اثر اشاره نموده اند.
از آنجاییکه این اثر از سوی یک مرجع اکادمیک تدوین و به نشر رسیده است، بهتر بود دقت در قسمت پژوهش و تتبع بیشتر در مورد اشخاص و کارنامه های آنها صورت میگرفت و میبائیست بجای تذکر مثلاً سطحی ترین مسایل در زنده گی اشخاص و افراد، به شناسایی و معرفی یکی از فراورده های علمی و یا ادبی آنها بصورت گسترده پرداخته میشد. بگونهء مثال تذکر اینکه فلان شاعر نقل هر مجلس است و فلان نویسنده نمک هر محفل، چی ناگفته ای را در مورد فرد مورد نظر ابراز میدارد. اگر یکی از آثار همان نویسنده به معرفی گرفته میشد به مراتب بهتر از ذکر اینگونه مسایل بود.
در برخی موارد، محل اقامت افراد و اشخاص اشتباهاً تذکر یافته اند، در حالیکه کمترین دقت میتوانست از بروز این نقیصه جلوگیری کند. بصورت مثال در قسمت بیوگرافی زنده یاد لیلا صراحت روشنی نگارش یافته که وی در ایالات متحده امریکا درگذشته است و یا در بخش معرفی شاعر جوان هارون راعون، وی را باشنده کشور المان خوانده اند در حالیکه شاعر مورد نظر در کشور تاجکستان زندگی میکند.
گذشته از اغلاط طباعتی و کامپیوتری که میتوانش به بازی گوشی های کامپیوتر کاران نسبت داد، طرز نوشتار و آرایه های زبانی این کتاب از نارسی های حادی رنج میبرد. طوریکه در برخی از قسمت های این کتاب موارد دستور زبان به کلی رعایت نشده اند و زبان نوشتاری به طرف یک نثر کاملاً مستهجن به پیش رفته است که بصورت مثال میتوان از جمع دادن برخی واژه ها با « ات » اشاره نمود.
معیاری برای گزینش افراد و اشخاص وجود ندارد و در برخی موارد آنانیکه «سرحال» * بوده اند مورد عنایت قرار گرفته اند. از همین رو بعضی از نوشته های که به شخص مدون و یا « بورد » نشراتی مواصلت ورزیده است، همانگونه بدون ویرایش به نشر رسیده اند، که این مورد خود در قسمت تنوع نثرِ نگاشته های این گزینه، سهم خاصی داشته است. این عدم گزینش افراد روی یک معیار، مشکل دیگری را به هزار و یک مشکل موجود افزوده است. شناسنامه برخی افراد حتا به پای یک صفحه نیز نرسیده است، درحالیکه برای شماری، به اصطلاح عوام « پرپره» های طویلی نگارش یافته است. افزون بر آن مسوده قبل از چاپ اصلاً دید زده نشده و عام ترین موارد نوشتاری که عبارت از «نقطه گذاری » است، مراعات نگردیده است. این موارد همه دست به دست هم داده و به مساحت و ضخامت نواقص این پژوهش افزوده اند.
*
ما در بحرانی ترین شرایط فرهنگی به سر میبریم. چالش های بحران زدایی از سالهای دیری جایی را نگرفته و طرز دید و نگارش « اکثریتی » که « بیشتر » مینویسند، بسوی یک نابسامانی خاصی روان است. این نابسامانی خواه در اثر اختناق گرایی های که در اثر سه دهه اخیر پدید آمده اند، بوجود آمده یا خواه در اثر خودگرایی های فردی که سد راه هر نوع جلو رفتن شده است، اما اینرا باید پذیرفت که ما دچار سرخورده گی های یأس آلودی شده ایم. فرهنگ پذیرش نقد – طوریکه همگان میگویند- بصورت کلی ترویج نشده و در زمینه نقد معاصر نیز تلاش های صورت نگرفته است و از همین روست که هر که هر کاری میکند مورد تمجید و تحسین قرار میگیرد ولو کارش به هر اندازه ای سخیف و سبک باشد.
آثاری از این دست – یکبار دیگر تکرار میدارم - که از سوی یک مرجع اکادمیک و سابقه دار در امور نگارش و پژوهش به نشر میرسد، بجای راهنمونی بسوی دریچهء خارج از بحران، ما را بیشتر به سوی هستهء بحران میکشاند. یا به عباره دیگر این گونه کارهای پژوهشی مملو از نواقص که از دقت لازم برخوردار نیستند، بحران پرور اند. بحران پروری یکی از پدیده های زائیده تناقضات اجتماعی است که سالهای دیریست شالودهء فرهنگ و معیارهای اصالت گرایی را در بطن جامعه فرهنگی ما مورد تهدید قرار داده است. اگر با دید ژرف به موضوع بنگریم به وضوح میتوانیم رگه های از این نوع بحران پروری را در کارکرد های عده ای در بویژه سه دهه اخیر بیابیم. از اینرو در آخر این نوشتار میخواهم اضافه کنم که، اگر این پژوهش بدین منوال ادامه یابد، همان بهتر که این جنین در همین جا سقط گردد.