جواد خاوری

********

معرفی کتاب موسیقی اصیل هزاره

نام اثر: موسیقی اصیل هزاره

نویسنده: وحید قاسمی

ناشر: رادیوتلویزیون ملی افغانستان

سال نشر: 1396

شمارگان: 1000

قطع: رقعی

تعداد صحفات: 41

موسیقی هزارگی با ظرفیتها و محدودیتهایی که دارد، تا هنوز در عالم ناشناختگی به حیات خود ادامه داده است. البته در یک جامعه مذهبی که حرام بودنِ موسیقی از اصول دینی آن بوده و نواختنِ ساز کارِ افراد لاابالی به حساب می آمده است ، حفظ حیات موسیقی کار آسانی نبوده است. اگر شادی و دلتنگی و به تَبَع آن، نیاز عاطفی و فطری انسان به موسیقی نبود، این هنر نمی توانست زیر فشار هنجارهای اجتماعی و اصول مذهبی تاب آورد و بسیار پیش از این رخت بر می بست و به بوته فراموشی سپرده می شد.

رساله «موسیقی اصیل هزاره» نوشته هنرمند ارجمند ما، وحید قاسمی، رویداد مبارک و فتح بابی است در معرفی موسیقی مردم هزاره و جلب توجه به این هنر اصیل بومی. البته معرفی جامع این موسیقی با ظرفیتی که دارد، نیازمند کار بیشتر و تحقیق گسترده تری است. آقای قاسمی هم در مقدمه اثر به این نکته اشاره کرده و کار خود را فقط دریچه ای برای گشایش بحث دانسته است. با این حال، کار قاسمی آغازی مبارک و غنیمتی بزرگ برای شناخت موسیقی اصیل هزاره است.

موسیقی هزارگی مثل تمام جلوه ها و هنرهای بومی، یادگاری از ذوق، هنرمندی و تفکر جمعی نسلهای پیشین است که برای ما و نسلهای آینده به میراث مانده است و با توجه به اصالتی که دارد، از اهمیت بسیاری برخوردار است. این میراث نه تنها برای یک قوم و یک سرزمین که برای فرهنگ بشری دارای اهمیت و ارزش است. به همین لحاظ، حفظ، شناخت و معرفی آن لازم و ضروری است.

رساله «موسیقی اصیل هزاره» اثری مختصر و پرباری مرکب از متن و صدا است. محقق ارجمند در پهلوی توضیحاتی که به صورت مکتوب داده است، نمونه هایی از صدا را به عنوان شواهد و مصادیق کار ارائه کرده است. این صداها در قالب یک سی دی ضمیمه کتاب قرار دارد. با شنیدن این صداها خواننده می تواند با وضوح بیشتر مطلب را درک کند و با نمونه هایی از تنوع موسیقی هزارگی آشنا شود.

این رساله شامل بخش های مختلفی است که اهم آن بخشها به قرار زیر است:

موسیقی اصیل هزاره

در این بخش محقق ارجمند ویژگی های کلی موسیقی اصیل هزاره را بر شمرده و تفاوتها و تشابه های آن را با موسیقیِ محلات و سرزمین های دیگر توضیح داده است.

«موسیقی ناب هزاره که در ظاهر بسیار ساده به نظر میرسد دارای خصوصیات ظریف و ویژه ایست، خصوصیاتی که نمیتوان آنها را در دیگر سبکهای موسیقی فولکلور کشور پیدا کرد. تقریبا برای همه آهنگها و قطعات موسیقی فولکلور هزاره نمیتوان مانندی پیدا کرد هر چند که هر کدام آنها تنها بر بنیاد سه تا چهار پرده موسیقی شکل گرفته اند و مختصر بودن پرده ها در قطعات، اصالت و دست ناخوردگی این آثار را بیان میکند. از آنجایی که آثار موسیقی هزاره بر بنیاد کمترین پرده ها استواراست، با فورمهای تثبیت شده و انکشاف یافته موسیقی مانند دستگاه ها و گوشه های آن و نیز با تاتهـ ها و راگهای موسیقی هندی همخوانی کامل ندارند.

«وجود لهجه ها، کششها وهجاهای موسیقایی، هویت هزاره گی آهنگها را تثبیت میکند و آنها را از موسیقی مناطق همجوار و مناطق دورتر جدا و مشخص میکند.

«در موسیقی هزاره با داشتن خصوصیات ویژه و مختصر بودن نتها، برخی شباهتهای ظاهری و کمرنگ با موسیقی بومی کشورهایی مانند چین و مرزهای همجوار به نظر میرسد زیرا در ارایه آهنگهای هر دو سمت، کاربرد پردههای همانند را در فورمهای نزدیک به راگها ی مالکونس، بهوپالی و هنسدونی و پدیدههای همسان دیگر دیده میشود. از سویی هم در رفت و برگشت بسیاری ازآهنگهای هزاره مایههایی از دستگاه شور، راست، نوا و گوشه اصفهان و دشتی بگوش میرسد.» (صص9 و 10)

رفت های موسیقی

محقق ارجمند توضیح داده است که رفت در موسیقی هزاره به معنی لحن، آهنگ و ملودی است. این اصطلاح برای شناسایی آواهای مختلف استفاده می شود. هر یک از این رفتها از سوی مردم به اسم مناطق و در مواردی هم به نام آوازخوانان نامگذاری شده است. (ص 10)

در این بخش شماری از رفت های موسیقی هزاره معرفی  و هر رفت با ضمیمه ای از نمونه صوتی پشتیبانی شده است. این رفتها از مناطق مختلف هزاره نشین و با اجرای هنرمندان متخلف انتخاب شده است. مالستانی، گیزاوی، تگاوغاری، سیاسنگی، شنبلی، یکاولنگی، گرم سیلی، دایکندی، شیخ علی، سرخ پارسایی، سرخ دره ای، مغول دختر، سرجنگلی، بامیانی، سیغانی، آبی میرزا و جاغوری از جمله رفتهای مشهوری است که همراه با نمونه های صوتی آنها آورده شده است.

ضربهای موسیقی

در این بخش تکنیک و چگونگی نواختن موسیقی هزاره شرح داده شده است. تکیه این بخش عمدتا بالای دمبوره است که اصلی ترین ساز هزارگی است. دمبوره ساز زهی است که با زخمه زدن بر تارهایش نواخته می شود. بنابراین، شیوه و طرز زخمه یا پنجه زدن امر محوری در نواختن دمبوره است.

«درموسیقی هزاره اجرای برخی از تالها کاملاً خاص است. مثلاً سکوتهای معیاری که در بین بارهای ریتم باید رعایت شود معمولاً یک بار و یا نیم بار ضربی است ولی در اجرای آهنگهای هزاره سکوتها فقط یک ضرب حساب میشود و ضرب نوازانی که با این روش آشنایی نداشته باشند دچار سردرگمی میشوند.

در ترانه ها و آهنگهای هزاره ضرب موسیقی بیشتر روی نواختن ریتم دمبوره آن هم به گونه «پنجه نوازی دوسره» استوار است از همین سبب همراهی ساز ضربی و یا نبود آن مانع اجرای دمبوره نوازان نمیشود و در هر دو حالت ریتم کامل را به دست میدهد. اجرای ریتم به شکل پنجه نوازی روی تارها را پرند «استرامنگ» مینامند. اجرای برخی از این پرندها شباهت و همخوانی زیادی با گیتار نوازی (به شکل دوسره(  در موسیقی فیلامینگو دارد.» (ص12)

سازها

این بخش به معرفی سازها و تشریح ساختمان آنها اختصاص دارد. چنان که اشاره شد، مهمترین و محبوب ترین ساز هزارگی دمبوره است. «این ساز از قدیمیترین سازهای سرزمین ما و کشورهای همجوارهمچون ازبکستان، ترکمنستان، تاجیکستان، چین و برخی از کشورهای آسیای میانه است. دمبوره دارای دو رشته بوده و تقسیمات پرده ها روی دسته ساز مشخص نیست بلکه خود نوازنده با مهارت در فاصله های معین روی دسته ساز جایگاه پرده، نیم پرده و ربع پرده را شناسایی و احساس میکند.» (ص15)

سازهای دیگری که معرفی شده اند، عبارتند از غیژک یا قیچک، چنگ، دف یا دریه و زیربغلی.

البته در این بخش ذکری از سازهای بادی، مثل توله و اشپلاق به میان نیامده است. این دو ساز به دلیل ساده بودن و سهولت دسترسی به آنها، نزد عموم، از جمله کودکان و چوپانها زیاد یافت می شود. توله را می توان با ایجاد چند سوراخ در هر لوله ای ساخت و با دمیدن به آن آواز مورد نظر را به دست آورد. اشپلاق هم از گِل ساخته می شود.

سبکهای موسیقایی

در این بخش به مهمترین شیوه های اجرای موسیقی هزارگی و دسته بندی های مضمونی و محتوایی آن پرداخته شده است. دویی یا دَیدو، مَخته، بولبی و لالایی از دسته هایی اند که معرفی شده و نمونه های صوتی آنها همراه با ذکر نام آهنگها و خوانندگان شان در ضمیه ارائه شده است.

«دویی یا دیدو از قدیمیترین روشهای آوازخوانی در موسیقی هزاره است. اجرای آهنگها درین سبک بیشتر بر روی سه پرده کامل استوار است مانند ( C-D-Gسا- ری- په( یا C_D_F ) سا- ری-مه( بدون همراهی ضرب اجرا میشود و دارای کششهای آوایی زیر و بم است. همین کششها و هجاها خصوصیات موسیقایی این سبک را مشخص میکند» (ص19)

«مخته غمنامه­هاییست که روی دوبیتی های عاطفی و غم­ا­­نگیز توسط بانوان اجرا میشود و با مرثیه خوانی تفاوت دارد. مرثیه برای یادبود مردگان خوانده میشود و مخته برای کسانی که از مرگ و زندگی آنها خبری دقیق در دست نیست.» (ص 21)

البته، به نظر نگارنده این سطور، مخته در این تعریف بسیار محدود شده است. اولاً مخته تنها در قالب دوبیتی نیست، بلکه اغلب در قالبهای ترجیع بند، مسمط و مسجع است. دیگر این که مخته اشعاری است که با سوز و گداز از سوی زنان در رثای فرد کشته شده یا درگذشته خوانده می شود، نه فقط فرد مفقودالاثر. در واقع مخته همان سوگسرود است و تفاوتی با مرثیه ندارد. معروفترین مخته هایی که هنوز در یادهاست، مخته گل مامد، مخته فیضوخو، مخته ملاخدایداد لورو و مخته بخشو است. این مخته ها همه در رثای کشته شدگان است.

«بولبی خوانی بیشتر به معنی سرودن عاشقانه­هایی است که در مناطق مختلف با فورمهای خاص و متفاوت از هم، اکثرا روی دوبیتی اجرا میشود. » (ص22)

موسیقی در رسوم و آیین

در این بخش به جایگاه موسیقی در رسوم و آیین های مردم هزاره پرداخته شده است. از میان آیین ها فقط به آیین عروسی اکتفا شده است و از آیینهای دیگر ذکری به میان نیامده است. از محسنات این بخش این است که در کنار موسیقی، با رسم و آیین عروسی مردم هزاره نیز آشنایی حاصل می شود.

«در جشنهای عروسی مردم هزاره اجرای رقصهای سنتی و بازیهای ویژهای مانند گوساله چپچی، نیزه زنی، کشتی بند و بغل، مسابقه اسب دوانی و… بخشی از مراسم است. هنرمندان با نواختن غیچک و دمبوره و با اجرای آهنگهای دویی، بولبی و غیره جشن عروسی را رنگینتر میکنند. بانوان و دوشیزهگان نزدیک عروس و داماد نیز در بخش زنانه به پایکوبی و آوازخوانی میپردازند. » (ص28)

در این بخش، آواهایی که در مراحل مختلف عروسی اجرا می شود، نام برده و توضیح داده شده است. آخوچی، الخوم­پوفی، غُمبُر و پیشپو آواهایی است که همراه با طرز اجرا، اشعار و نمونه های صوتی شان شرح داده شده است.

«سازواژه ها» نام بخشی است که در آن اصطلاحات مربوط به موسیقی هزارگی توضیح داده شده است؛ مثل گاوسر که نام قدیمی دمبوره است، پنجه که یک چاشنی موسیقی است و قیشی که کنایه از نواختن دمبوره است.

در بخش دیگری به نام «بانوان و ترانه های محلی» از جایگاه زنان در موسیقی هزاره صحبت شده است و در اخیر زندگینامه معروفترین زن خواننده هزاره، آبی میرزا (که هنوز شخصیتش در هاله ای از ابهام است) آورده شده است.

بخش پایانی رساله «ترانه های کودکان» است که تعدادی از اشعار کودکانه به ضمیمه نمونه های صوتی شان بازتاب یافته است.

همان طور که خود قاسمی در مقدمه گفته، این اثر محصول گفت و گوهای او با هنرمندان محلی، مردم و اطلاعاتی است که در طول سی سال فعالیت هنری او به دست آمده است. بناءً این اثر در عین گشودن دریچه بحث، گام مهمی در معرفی موسیقی اصیل هزاره است.