(سالار عزیزپور)

صادق چوبک و رمان

چوبک در تنگسیر کار درخشان دارد. داستان تنگسیر را خلاصه می‌توان گفت:«داستان ظلمي است كه نهايتا سبب انتقام گيري و مبارزه اي فردي عليه بي عدالتي اجتماعي موجود مي شود. داستان در فضايي كاملا بومي تعريف مي شود، تماما با لهجه و اصطلاحات بومي منطقه اي به نام تنگسير در بوشهر. «زار محمد» قهرمان داستان برای پس گرفتن طلبش از سوداگر و وكيل و حاكم شرع و دلال كه همگي با همدستي پول او را بالا كشيده اند شخصا اقدام به احقاق حق مي كند

یکی از معدود داستانهایی است در ایران که سبب پیوند کتاب و سینما شده است. چوبک روان مینوسید با ذکر دقیق جزئیات که تمام داستان در ذهن مخاطب شکل میگیرد.

رمان تنگسیر با آمیزه‌ای از رگه‌های اجتماعی و سنن مردم تنگستان ، برشی تاریخی از اواخر دوره‌ی قاجار است.

ننگسیر، به مردی و زنی از مردم تنگستان که از توابع دشتستان است گفته می شود. در این رمان نیز یک تنگسیر بی نشان و پابرهنه‌ای را داریم که بومی‌ها “زارمحمد”ش می‌گویند و در بوشهر دکان جوفروشی دارد و هر روز، آفتاب نزده از دهکده‌ی” دواس ” با پای پیاده راه می افتد می رود سر کارش و شبانه که هوا خنک است باز می‌گردد. از زوایای ذهن شخصیت اصلی داستان و تک گویی‌های درونی وی، زندگی تنگسیر مرور می شود.

شخصیت پردازی ها ماهرانه پرداخت شده اند و در سیر داستان کیفیات روحی آنها بر ما باز میشود. خشم و نفرت و انتقام طوری بیان شده است که در نهایت خواننده با شخصیت ها همذات پنداری میکند. چیزی که از همه بیشتر در تنگسیر و اکثر آثار چوبک باعث لذت در خواندن میشود همانا فیلمی است که چوبک با مهارتش در توصیفات و بیان جزئیات بدون لطمه زدن و خسته کردن خواننده، در جلوی چشم مخاطب باز میکند.

زبان چوبک بسیار سلیس است. با همان جمله اول مخاطب را پرتاب میکند در دل داستان. از اصطلاحات بومی استفاده میکند و آخر کتاب لغت نامه ای هست برای فهم این اصطلاحات. به نظر من داستان به قدری کشش دارد که لحظه ای نمیشود کتاب را زمین گذاشت. جمله بندی ها آهنگین است.

زار محمد قهرمان است نه به خاطر شخصیت اول بودن بلکه به علت اینکه عمل قهرمانی انجام میدهد و مردمتاییدش میکنند. یکی از معدود قهرمانهای رمانتیک رمانهای فارسی است. مسئله مهم در داستان این است که همسرایان زار محمد در آخر نه برای کمک به بازپسگرفتن حقوق کسی که یکی از آنهاست، بلکه تحت تاثیر شور انقلابی به میدان میروند.و همین اثر را کاملا ایرانی میکند( همان جو گرفتن مخصوص ایرانیها). چوبک «حماسه» را،پیروزی غیر محتمل بعد از سختی بسیار را، که از گذشته با مذاق ایرانی گره خورده ـ هرچند که در گذار ایام شاید تنها نامی و کلامی از آن به جای مانده باشد ـ جایگزین پایان «تراژیک» محتوم تنگسیر می‌کند.

و اینکه چقدر نقد رمانهای بزرگ سخت است. امیدوارم توانسته باشم به خوبی این اثر بزرگ را معرفی کنم.

تکه هایی از کتاب:

– بی‌اراده به پشت رو زمین دراز کشید و سرش را به کنده کُنار تکیه داد و چشمانش را بست.

– سگ، کاسه اول را فوری بلعید و کاسه دوم را آهسته‌تر تا نیمه خورد و زبانش را دور لبهایش چرخاند و از پایین، چشمانش را به محمد دوخته بود و همچنان زبان و سر و گوش و دمش می‌جنبید.

– شهرو گفت:

بوا شوور نمیشه. تو همه کس من بودی. هم بوام بودی هم شوورم بودی و هم برادرم بودی. من دیگه به غیر از تو، تو این دنیا هیچکه را ندارم. اگه تو نباشی میمیرم.

محمد گرفتش تو بغل و سُرش داد تو رختخواب خودش. تن لمس شهرو تو رختخواب شوهرش لغزید. محمد آرنجش را گذاشته بود رو بالش و به طرف او یَله شده بود و تو صورتش نگاه میکرد. شهرو آهسته می‌لرزید و تنش یخ کرده بود و بینی‌اش باد کرده بود و سرخ شده بود و توش گرفته بود و از راه آن نمی‌توانست نفس بکشد و از دهن نفس می‌کشید. زبان کوچکه‌هاش به هم آمده بود.»..

صادق چوبک وتنگسیر

چوبک در تنگسیر، زبان زنده محلات را در متن جاری می‌سازد. قاعدتن چوبک در داربستِ نگاهِ خاص نسبت به زبان می‌نویسد. نگاهی که پیشینۀ آن به امیل زولا‌ها می‌رسد. با وجودی که ناتوریالسم فرانسوی تا المانی و چوبک همواره متفاوت ومتمایز بوده و خطِ چوبک بر رنگین کمانِ دیگر می‌چرخد وچوبک در تنگسیر اوجِ این رنگین کمان را به تجربه می‌‌گیرد.

جلال آل احمد و زبان رمان

به طور کلی نثر آل احمد نثری است شتابزده، کوتاه، تاثیر گذار و در نهایت کوتاهی و ایجاز .

آل احمد در شکستن برخی از سنت های ادبی و قواعد دستور زبان فارسی شجاعتی کم نظیر داشت و این ویژگی در نامه های او به اوج می رسد.

اغلب نوشته هایش به گونه ای است که خواننده می تواند بپندارد نویسنده هم اکنون در برابرش نشسته و سخنان خود را بیان می کند و خواننده، اگر با نثر او آشنا نباشد و نتواند به کمک آهنگ عبارات ، آغاز و انجام آنها را دریابد، سر در گم خواهد شد.

از این رو ناآشنایان با سبک آل احمد گاهی ناگریز می شوند عباراتی را بیش از چند بار بخوانند.

آثار

آثار جلال آل احمد را به طور کلی می توان در پنج مقوله یا موضوع طبقه بندی کرد:

الف- قصه و داستان. ب- مشاهدات و سفرنامه. ج- مقالات. د- ترجمه. هـ- خاطرات و نامه ها.

الف- قصه و داستان

1- دید و بازدید 1324:

نخست شامل ده داستان کوتاه بود، در چاپ هفتم دوازده داستان کوتاه را در بردارد. جلال جوان در این مجموعه با دیدی سطحی و نثری طنز آلود اما خام که آن هم سطحی است، زبان به انتقاد از مسایل اجتماعی و باورهای قومی می گشاید.

2- از رنجی که می بریم 1326:

مجموعه هفت داستان کوتاه است که در این دو سال زبان و نثر داستانهای جلال به انسجام و پختگی می گراید. در این مجموعه تشبیهات تازه، زبان آل احمد را تصویری کرده است.

3- سه تار 1327:

مجموعه سیزده داستان کوتاه است. فضای داستانهای سه تار لبریز از شکست و ناکامی قشرهای فرو دست جامعه است.

4- زن زیادی 1331:

حاوی یک مقدمه و نه داستان کوتاه است. قبل از جلال، صادق چوبک و بزرگ علوی به تصویر شخصیت زنان در داستانهای خود پرداخته اند.

زنان مجموعه زن زیادی را قشرهای مختلف و متضاد مرفه، سنت زده و تباه شده تشکیل می دهند.

5- سرگذشت کندوها 1337:

نخستین داستان نسبتاً بلند جلال است با شروعی به سبک قصه های سنتی ایرانی، “یکی بود یکی نبود غیر از خدا هیچکس نبود” این داستان به بیان شکست مبارزات سیاسی سالهای 29 تا 31 حزبی پرداخته است.

6- مدیر مدرسه 1337:

این داستان نسبتاً بلند به نوعی میان خاطرات فرهنگی آل احمد است. خود او در این مورد گفته است:

“حاصل اندیشه های خصوصی و برداشت های سریع عاطفی از حوزه بسیار کوچک اما بسیار موثر فرهنگ و مدرسه”

مدیر مدرسه، گزارش گونه ای است از روابط افراد یک مدرسه با هم و روابط مدرسه با جامعه.

” آل احمد در مدیر مدرسه به نثر خود اعتماد کامل دارد.

قلم دیگر در دستش نمی لرزد و چنین می نماید که اندیشه هایش نیز، در چارچوبی خاص، شکل نهایی خود را یافته است.

به رغم این تکوین اندیشه، جلال شکست را باور کرده است، لذا به دنبال گوشه ای خلوت می گردد.

7- نون والقلم 1340:

یک داستان بلند تاریخی که حوادث آن مربوط به اویل حکومت صفویان است. زبان نون والقلم به اقتضای زمان آن نسبتاً کهنه است.

8- نفرین زمین 1346:

رمانی روستایی است که بازتابی از جریانهای مربوط به “اصلاحات ارضی” در آن بیان شده است.

9- پنج داستان 1350:

دو سال پس از مرگ آل احمد چاپ شده است.

10- چهل طوطی اصل (با سیمین دانشور) 1351:

مجموعه شش قصه کوتاه قدیمی از “طوطی نامه” که با تحریری نو نگاشته شده است.

آل احمد در نامه ای خطاب به حبیب یغمایی، مدیر مجله ادبی یغما می نویسد: ” و من که جلال باشم وقتی خیال دکتر شدن و ادبیات را در سر داشتم به اینها دسترسی یافتم. قرار بود درباره “هزار و یک شب” و ریشه های هندی و ایرانی قصه هایش چیزی درست کنم به رسم رساله، که نشد. . .”

11- سنگی بر گوری 1360:

رمانی است کوتاه و آخرین اثر داستانی آل احمد محسوب می شود. موضوع آن فرزند نداشتن اوست.