فارسی سینما سنتر

عتیق رحیمی به واسطه فیلم‌ها و رمان‌های  برجسته‌ خود در سینمای سراسر  دنیا شهرت داشته و به عنوان نویسنده‌ای  شناخته مي شود که آثارش تلفیقی ظرافتمندانه از ریشه‌های افغان  و تاثیرات فرهنگ فرانسوی می‌باشد. وی که آثار ماندگاری چون  سنگ صبور و خاکستر و خاک را در کارنامه‌ی درخشان خود دارد، آخرین ساخته خود بانوی نیل را برای نخستین بار در جشنواره تیف ۲۰۱۹ به نمایش گذاشت.

در طی گفتگوی صمیمانه‌ای که با عتیق رحیمی داشتیم دانش عمیق وی در کنار روند خلاقانه‌ای که در حرفه‌ی خود پیش گرفته و همینطور تعهد وی برای جابجایی مرزهای فیلم‌سازی، احترام عمیق تیم اف سی سی را بیش از پیش برانگیخت. امیدواریم هستیم این مصاحبه برای شما نیز لذت‌بخش باشد.

اف سی سی: پیش از هر چیز برای نمایش فیلم‌‌تان در جشنواره تیف به شما تبریک می‌گوییم. واقعا جای خوشحالی دارد که بانوی نیل برای افتتاحیه بخش ‘سینمای معاصر جهان’ به نمایش درآمد. خودتان چه احساسی دارید؟

ع.ر: من هم بسیار خوشحال هستم. برای من باعث افتخار است که بخش معاصر این جشنواره با فیلم من افتتاح شده؛ بخصوص در این دوره که با فیلمی نه به زبان مادری‌ام  و نه از کشوری که من در آن متولد شدم به این جشنواره آمده ام. وقتی در رواندا بودم با کسانی کار می‌کردم که هرگز بازیگری را تجربه نکرده بودند. جشنواره تيف براي آنها اولین جشنواره‌اي بود كه می‌رفتند و حتی برخی از آنها برای اولین بار از کشورشان خارج می‌شدند.

اف سی سی: ادبیات برای شما نقشي حیاتی دارد؛ پیش از اینکه فیلم‌سازی را آغاز کنید به عنوان داستان‌نویس شناخته می‌شدید و سه فیلم خود را با اقتباس از رمان‌های ادبی نوشته‌اید. این سوال مطرح می‌شود که چطور رمان را انتخاب می‌کنید و چرا آن را به فیلم تبدیل می‌کنید؟ دلیل اصلی شما برای تبديل ادبیات به سینما چیست؟

ع.ر: در واقع پیشنهاد اين كتاب از سوی تهیه‌کننده‌هاي فيلم بود. آنها پیش از این با شیوه‌ی کاری من آشنا بودند. اما این نخستین باری بود که من فیلمی را بر اساس رمان شخص دیگری می‌ساختم. آثار پیشین من همگی براساس نوشته‌های خودم بودند و وقتی یک کارگردان فیلمی را با مضمونی خارج از مرزهای فرهنگی و زبانی خودش می‌سازد می‌بایست عمیقا با فیلم درگیر شود و به لایه‌های زیرین و تخيلات آن فرهنگ نفوذ کند.

سینما به عنوان شکلی از هنر ارتباط تنگاتنگی با ادبیات دارد و معتقدم تمام آثار ساخته شده به نوعی اقتباس محسوب می‌شوند؛ به این دلیل که فیلم‌نامه به واسطه کلمات شکل می‌گیرد و این کلمات به واسطه فیلم‌ساز به تصویر تبدیل می‌شود. این پروسه سینما را بوجود می آورد. امروزه، ۶۰٪ فیلم‌های تولید شده از رمان‌ها اقتباس می‌شوند. برخی از این رمان‌ها شناخته شده‌ هستند و برخی دیگر ناشناخته؛ پس نمی‌توان گفت این جريان تازه است. این یک روش قدیمی‌است، روشی که شناخته شده است.

صحنه‌ای از فیلم سنگ صبور ساخته عتیق رحیمی ۲۰۱۲، منبع:Ioncinema

اف سی سی: شما سه فیلم بلند داستانی ساخته‌اید؛ دو فيلم به زبان فارسی و يكي دیگر به زبان فرانسوي. خودتان را فیلم‌سازي فرانسوی زبان می‌دانید یا فارسی زبان؟

ع.ر: [با خنده]. قبل از اینکه جواب سوال شما را بدهم، بايد بگويم كه من تحصیلاتم را با سینما آغاز کردم و سپس به ادبیات روی آوردم و در نهایت تبلیغات و مستند‌سازی را در پیش گرفتم.

زمانی که پانزده‌ساله بودم افغانستان را ترک کردم و پس از آن بیشتر سال‌های عمرم را خارج از افغانستان سپری کردم. مدتی در هند بودم و سپس به فرانسه مهاجرت کردم. البته، فارسی زبان مادری من است، زبانی که با آن متولد شده‌ام و مثل خون در رگ‌هایم جریان دارد. من به عنوان یک تبعیدی، فرهنگ‌ و جغرافیای دیگری را تجربه کردم که همان زبان فرانسه است. من ابتدا با زبان فارسی نوشتن را آغاز می‌کنم، بعد از زبان فرانسه استفاده می‌کنم. خیلی جالب است كه وقتی مشغول نوشتن هستم همیشه این درگیری را دارم؛ مثل اسکیزوفرنیا می‌ماند. وقتی فرانسوی فکر می‌کنم، فارسی صحبت می‌کنم و برعکس!

این جريان موازی در حرفه‌ام نیز دیده می‌شود: هم فیلم‌ساز هستم و هم نویسنده. همین روال در این دو حیطه نیز وجود دارد؛ وقتی فیلم می‌سازم، بیشتر تمایل به اندیشیدن همچون یک رمان‌نویس را دارم. برعكس آن نیز صدق می‌کند. این اتفاقی‌است که هر روز برای من می‌افتد [با خنده].

اف سی سی: با این حساب وقتی در حال نوشتن و یا فیلم سازی هستید، مرزهای زبانی برای شما مطرح نيستند؛ نگاهی فرامرزی داريد، درست است؟

ع.ر: دقیقا همین‌طور است! برای من انسان‌ها و خصایص بشری اهمیت دارند و نه مرزهایی که در آنها احاطه شده‌اند.  مرزها میان انسان‌ها تفرقه می‌اندازند، مردم را از هم دور می‌کنند و بين فرهنگ‌ها فاصله ایجاد می‌کنند. فقط هنر می‌تواند این شکاف را از میان بردارد.

اف سی سی: در فیلم بانوی نیل، اسلوموشنی با فیلم‌برداری فوق‌العاده از بازی میان دختران خوابگاه وجود دارد که با بالش‌هایشان با هم  در حال جنگ هستند؛ اين‌طور به نظر می‌رسد كه ادای دینی به ژان ویگو برای فیلم نمره اخلاق صفر می‌باشد. چه چیزهایی و يا چه اشخاصی الهام‌بخش شما در نویسندگی و فیلم‌سازی هستند؟

ع.ر: خیلی خوشحالم که به فیلم نمره اخلاق صفر ژان ویگو اشاره کردید. این ارجاع بسیار بجایی است و واقعا می‌خواستم به این اثر ادای دین کرده باشم؛ البته اداي دين صرفا مرتبط با مضمون فيلم او نبود چون در فيلم او، شخصيت‌هاي اصلي آن سكانس چند پسر هستند. يكی از دلايل ديگر اين ادای دين اهميت آن فيلم برای من بود؛ این فيلم اولين اثر غير صامت سينمای فرانسه محسوب می‌شود. این فیلم اثری شاعرانه و بسیار مهم برای من محسوب می‌شود. کارگردان دیگری که می‌خواستم به او ادای احترام کنم، عباس کیارستمی است. در صحنه‌ی پایانی فیلم زیر درختان زیتون  شخصيت های فيلم در سكانس نهايی از تپه‌ای پايين می‌روند. در فیلم من نيز دو دختر را می‌بینیم که از تپه‌ای بالا می‌روند.

صحنه‌ای از فیلم بانوی نیل ساخته عتیق رحیمی ۲۰۱۹، منبع:Screen Daily، عکس: TIFF

اف سی سی: در دو فیلم اخیر شما زنان در مرکز داستان هستند. در جایی خواندم که شما گفته‌اید «تغییرات از دل فرهنگ‌ها به وجود می‌آیند و اين زن‌ها هستند كه فرهنگ را تغییر می‌دهند». این باور از کجا نشات می‌گیرد؟

ع.ر: بله، من پیوند عمیقی با زنان هم در سینما و هم در ادبیات‌ دارم. فکر می‌کنم در حین ساخت این فیلم به بخش زنانه‌ام فرصت دادم که بر بخش مردانه‌ام غلبه کند. در فیلم های من هميشه جنگی در جريان است و فکر می‌کنم معمولا بیشترین قربانیان جنگ را زنان و کودکان تشکیل می‌دهند. در فیلم‌های من کودکان نیز حضور دارند و محوریت داستان بر روی زنان قرار دارد.

در این فیلم دختران رواندایی زیادی وجود دارند و من می‌خواستم به آنها به عنوان اولین قربانیان نسل‌کشی هولناکی که همه ما از آن مطلع هستیم، بپردازم. شاید بايستی اين دختران را اولین قربانیان پس از  واقعه بدانیم. من می‌خواستم به واسطه تجربه‌ی این زنان نشان بدهم که چه اتفاقی در آنجا افتاده است و بستر تاريخی نسل‌کشی هولناك سال ۱۹۹۴ چه بوده است.

در حال حاضر در رواندا، با جمعیتی که ۶۰ درصد آن را زنان تشکیل داده‌اند، فعالیت‌های بسیاری توسط زنان انجام می‌شود. رواندا کشور و جامعه‌ای زنانه دارد، حتی کابینه دولت نیز شامل زنان بسیاری می‌باشد. همانطور که می‌دانید نسل‌کشی رواندا عملی قساوت‌بار و وحشتناک بوده است؛ در طی سه ماه بیش از یک میلیون نفر کشته شدند. این قضیه در کشور من، افغانستان، برعکس است؛ جنگ همچنان ادامه دارد. در رواندا نشانه‌هایی از صلح و آشتی دیده می‌شود و من معتقدم این تنها به لطف زنان بوجود آمده است.

اف سی سی: فیلم شما تولید مشترک میان فرانسه، بلژیک و رواندا است. اهمیت همکاری‌های مشترک میان فرهنگ‌های مختلف را در وضعیت کنونی چگونه ارزیابی می‌کنید؟ فکر می‌کنید از سوی نهادهایی مثل اف سی سی که تلاش می کنند تنوع قومی در فضای سینما گسترش یابد، چه کمک بیشتری می‌تواند صورت بگیرد؟

ع.ر: سیاست میان ما تفرقه می‌اندازد و هنر میان ما همبستگی ایجاد می‌کند. مسیر خلاقانه‌ای که فارسی سینما سنتر در پیش گرفته است اهمیت بسزایی دارد. ما باید مرزها را از میان برداریم و سیاست‌هایی که بین‌مان فاصله می‌اندازد را ریشه‌کن کنیم. می‌بایست نوعی از زندگی، جامعه و فرهنگ جمعی را ایجاد کنیم. این مسئله در مورد فیلم نیز صدق می‌کند؛ لازم است که در  سینما نیز فرهنگ‌ها و زبان‌های مختلف را متحد کنیم. به عنوان مثال در فیلم قبلی من، سنگ صبور، گلشیفته فراهانی را که بازیگری ایرانی‌است، برای بازی در نقش یک زن افغان انتخاب كردم و همینطور بازیگرانی مراکشی نيز داشتم که به عنوان كاراكترهايی افغان ایفای نقش کردند.

در فیلم اخیر نیز از همین شیوه استفاده گرفتم؛ انتخاب بازیگران فرانسوی، بلژیکی و رواندایی در كنار هم. من به این تلفیق فرهنگی و تنوع شخصیت‌ها و بازیگران در فیلم‌هایم علاقمندم. فکر می‌کنم خيلی مهم است که در این صنعت بتوانیم زبان و فرهنگ‌مان را معرفی کنیم و تصویر غلطی را که رسانه‌ها هر روز از ما منعکس می‌کنند، تغییر دهیم. ما هم نوع تفکر و نگرش خود را نسبت به این جهان داریم

منبع: نشریه ی اف سی سی

FARSI CINEMA CENTER ).