وحید قاسمی         
 

دوستان گرانقدر!

سلام وصمیمیتم را به تک تکء شما عزیزان تقدیم میدارم وازبرگزاری محفل فرهنگی امروز سپاس وامتنانم را به گردانندگان کلوپ پیشکش میدارم.

آنچه در محفل امروز از جانب من به شما عزیزان گرامی پیشکش وارایه میگردد ،یاداشت ها و گفتنی هایست در رابطه به موسیقی اصیل و فولکلور سرزمین ما  که از سالیانی بدینسو به  تحقیقات ساحوی  در قریه ها ،روستا ها وشهرهای خورد وبزرگی پنج ولایات کشورپرداخته ام که زمینه سازبرخی از پروژه های پژوهشی من بنیاد فرهنگی آقا خان در شهر کابل بوده است دستاوردهای این تحقیقات ، گرد آوری آهنگها ونغمه های قدیمی ،زندگی نامه هنرمندان پیشین وامروز وشناسایی سبکها در آثار موسیقی بدخشان،تخار،بادغیس وهرات میباشد. آثار بدست آمده ء تحقیقی  شامل فلم های مستند ،نوار های صوتی وتصویری ویاداشت های نوشتاری میباشد که تمام این مواد درپایان کار به مقام محترم وزارت اطلاعات و فرهنگ و نهاد های علمی و تحقیقی  افغانستان تحویل داده شد.

 همچنان  ازین یاداشت ها ونوشته های  پژوهشی به تاریخ 27 اکتوبر 2011 ازسوی بنیاد فرهنگی ارمان شهر  وبه همت شاعر گرامی روح الامین امینی و همکاران گرامی شان زیر عنوان(زیر وبم،پژوهشی در گسترهءموسیقی اصیل بدخشان ،هرات وبادغیس کتابی به  تیراژ 1000 جلد به چاپ رسید ه و ازسوی همین  بنیاد فرهنگی با برگزاری محفلی  در تالارلیسه استقلال کابل به دوستداران فرهنگ وهنر معرفی  گردید که از پشتیبانی ایشان تشکر مینمایم.

خوب حالا با استفاده از فرصت  وبا حضور داشت شما شخصیت های گرامی ، میپردازم به معرفی آنچه که از تحقیقات ساحوی بدست آمده است وبرای بهبود برنامه های آینده منتظرنظریات وپیشنهادات  نیک شما میباشم.

موسیقی اصیل بدخشان                                                                                        

موسیقی بدخشان را میتوانیم در دو حوزه هنری، موسیقی پامیری و موسیقی تخاری دسته بندی نمایم.    موسیقی پامیری: در برگیرندۀ شاخه ها، سبکها و آثار موسیقایي میباشد که در دو بدخشان امروزی یعنی افغانستان و تاجکستان از سوی هنر مندان پیشین تا امروز ارایه میگردد.

آنچه را تا امروز در بدخشان زیر نام موسیقی اصیل پامیری می یابیم و میشنویم، ویژه نمونه‌هایست  که بیشتربربنیاد موسیقی مقام  استوار است یعنی بخش بزرگی از موسیقی قدیم  سرزمین ما که در گذشته 12 مقام بوده است .این نغمه ها وآهنگها سینه به سینه از نسلی به نسلی انتقال نموده که روح و روان مردم با آن آشنا و باشندگان این مرزوبوم، از شنیدن آن لذت میبرند. موسیقی پامیری در اشکاشم، شغنان، واخان، یفتل، جرم، درواز، زیباک، بهارک وحتی تا کشم و تخار مروج  میباشد.    آلات موسیقی و  ساز های که  در گذشته های نه چندان دور درموسیقی بدخشان استفاده میگردید شش تار وپنج تار وقشقارچه بوده که باهمراهی  این ساز ها هنرمندان پیشین مقام خوانی میکردند.  ساز های موجود و مروج امروزبدخشان  رباب پامیری ،دف ،نی ،دمبوره ،غیچک،تال یا تاسک وزیزبغلی میباشد. وساز چنگ  هم کم وبیش رواج دارد که فقط توسط بانوان  نواخته میشود. سبک ها وآثار موجود در موسیقی پامیری قرار ذیل است :         

مو سیقی نیایشی و مداحان :  موسیقی مذهبی  را مردم ما در بدخشان به دیده احترام مینگرند.در این سبک آثار ونشانه های از موسیقی بومی و کهن پامیری بگوش میرسد. آهنگها در قالب اشعار  حمدیه ،نعتیه و اشعار عارفانه  به گونه روانی یا دسته جمعی توسط مداحان اجرا میگردد .مداحان، آواز خوانان ونوازندگانی هستند که  این سلسله را از اجداد شان واز نسلی به نسلی به امانت گرفته اند. اجرای این موسیقی را جز مداحان که به قصیده خوانان نیز معروف میباشد، هنرمندان دیگر اجازه ندارند.سبک موسیقی مذهبی هیچ نوع  شباهتی با دیگرسبکهای موسیقی  پامیری ندارد،  مداحان آهنگها ی مذهبی را بیشتر در قالب اشعار حضرت شمس تبریز،  حضرت مولانای بلخی ،حضرت ناصر خسرو قبادیانی، ودیگر عرفا اجرا مینمایند..دراجرای موسیقی مذهبی از رباب پامیری، دف و زیر بغلی  استفاده میگردد. و این نوع موسیقی را قصیده خوانی نیز مینامنند که فقط در مراسم مذهبی وسوگواری  قابل اجرا میباشد.

آهنگهای قصیده معمولاً درسه بخش  موسیقایی اجرا میگردد:

 نخست تار چینی که بیشتر روی پرده های بم اجرا میشود.بخش دوم را ربپای یا دو ضربه  مینامنند که روانی ضرب  به همراهی ساز واواز بیشتر میگردد. بخش سوم اوج مقام  نامیده میشود.
درجریان قصیده خوانی کس حق ندارد شوخی، بی توجه یی، قصه ویا بی میلی نشان بدهد. کسانیکه درجریان اجرای قصیده به این اعمال دست بزنند، ازجانب بزرگان مجلس شدیداٌ سرزنش وحتی گاهی ازمجلس بیرون رانده میشوند.   حالا  آهنگی  از موسیقی مذهبی را  باهم میشنویم و میبینیم واین برنامه برای معرفی موسیقی بدخشان درماه جولای 2010 در باغ بابر کابل برگزار شده بود.

آهنگ شماره 0 :موسیقی مذهبی

فلک خوانی: سبک دیگرموسیقی در بدخشان فلک خوانی است  واز انواع فلک ها بدین گونه میتوان نام برد: فلک چوپانی، پیچاپیچ، فلک بزم ، آرام، فلک روانی، تند وپران، فلک آبشاری، فلک زنانه که ا ز سوی بانوان در زمان کار ویا به گونۀ سوگ سرودها درمراسم غم و اندوه ارایه میگردد همچنان ازفلک های دهقانی نیز میتوان نامبرد.

اهنگهای فلک را هنرمندان به سه گونه یا در سه فورم موسیقی اجرا میدارند:

فلک آرام: این بخش در قالب رباعیات ،گاهی بدون ضرب بگونه فلک چوپانی به همراهی نی  و گاهی در قالب ضرب 8/5 بگونه فلک بزم با همراهی دف  اجرا میگردد.

فلک روان: در قالب رباعیات و یا دو بیتی ها،در قالب ضرب 4/4 ویا 4/2 اجرا میگردد.

فلک تند وپران: در قالب دوبیتی،رباعی ویا ابیاتی بگونه تصنیف وترانه ،درقالب ضرب 8/7 یا مغولی اجرا میگردد. 

فلک دهقانی : دهقانان در فصل  جمع اوری حاصلات ودر جریان کاردسته جمعی،  هر کدام به نوبه ء خود ربا عیاتی را در قالب آهنگ میسرایند ودر  اخیر هر رباعی، دسته جمعی به اواز بلند چنین میسرایند:

 یاالله، ،یا الله هی، محمد رسول الله هی
باشد ز من این روضهِ رضوان من است
اشکاشم من بند دل و جان من است
آن گوهر قیمتی که در عالم نیست
در سینه هر سنگ بدخشان من است          
 روانی(یا الله یا الله هی،محمد رسول الله هی)

فلک خوانی بانوان :
وقتی بانوان برای چیدن هیزم ویا سبزیجات وکار به دامنه های کوهسار مشغول میباشند،در انوقت دست جمعی رباعیات را در قالب آهنگهای فلک میسرایند

من بلبلم و رو به گلستان دارم
درد و غمِ باغ، از زمستان دارم
گلهای بهاری همه گی پژمردند

من تکیه به پیر های کوهستان دارم حالا یک اهنگ از فلک های پامیری را با موسیقی گروه دف بزم با هم میشنویم:
آهنگ شماره 1:فلک پامیری

موسیقی تخاری
موسیقی تخاری که امروز بنام سبک قطغنی معروف گردیده، آمیزه یی است از سبک های موسیقی ازبکی، ترکمنی وبدخشی، که تاثیرات دوجانبه بین موسیقی شهری وموسیقی تخاری را بر همدیگر به وضاحت مشاهده مینماییم. همجواری شهر های بزرگ و انس مردم نسبت به این سبکها سبب گردیده که تا دور دستها در میان مردمان، رواج و گسترش یابد. موسیقی تخاری در مناطق مختلف، ازفیض آباد بدخشان تا فرخار، سمنگان، فاریاب و نواحی همجوار مروج میباشد. نمونه‌های برجسته درین سبک عبارت اند از: نغمه های لاریه ، نیریز، مقام یا راگ فرخاری، انواع فلکهای آبشاری، خاوری، پیچاپیچ وغیره در بدخشان و تخار،  تلقین، سنگردی، مقام، قرصک  در پنجشیر، ساز های قیصاری، نغمه های منسوب به بابه قران،قطعات آق پشک، آدم خانی، قدوس بای، لرخوابی، سرمه یی تایله، گوراوغلی خوانی ونمونه های بیشتر ازین در جوزجان،سمنگان ،اندخوی ،فاریاب ومناطق همجوار تا امروز موجود است ولی داستان های گور اغلی وموسیقی گوراغلی خوانی در تمام این مناطق و به زبانهای ازبکی ،ترکمنی و فارسی توسط هنرمندان این سبک اجرا میگردید که آمروز به باد فرامشی سپرده شده است.

از ویژگی‌های دگرآهنگها در سبک تخاری یا قطغنی این است که آواز خوانان با در نظر داشت وضعیت محفل، بیشتراشعار را  فی البدیه میسرایند که امروز هنر مندان در محافل ازسوی مردم مجبور می ‌شوند تا در وصف شان شعری بسرآیند و در بدل بخششی دریافت نمایند .

 هنرمندان فرخارتال ها یا ضرب ها ی موسیقی را به این نام ها یاد میکنند:دادره( 8/6 )را کشه کی ،کهروا(4/4) را هموار،مغولی( 8/7) را پران ،گده(4/2 )را دو ضربۀ پران و8/5 را ،فلک ضرب یا پنج ضرب مینامند.

 موسیقی دف بزم

گروهی از دف نوازان به صورت دسته جمعی اواز میخوانند واصول اجرای موسیقی دراین سبک به گونۀ ا ست که دف نوازان درآغاز،ابیات را به شکل روانی(باهم)  میخوانندوبعد از اینکه آهنگ اوج گرفت یکی از روانی گویان دف را به دگری داده خودش در میدان اتاق که پاره یا پایگشت نامیده میشود، رقص کنان به ادامۀ آهنگ میپردازد.

آهنگهای ویژه در مراسم عروسی پامیری ها: مردمان پامیر بدخشان از آغاز مراسم عروسی تا انجام آن برای هر بخش سرود ویژه دارند که آیین مهر و دوستی را دربین مردم محل نشان میدهد .مراسم عروسی با آهنگ سر تراشان  آغاز میگردداست  که در جریان این آهنگ نزدیکان وخانواده  داماد به تراشیدن موهای سر داماد و آراستن او میپردازند.

1-سرتراشان

امروز چه روزسر تراشان اِی                                          
 شه جانک جان، جان جانانه اِی

در گردن شاه دستمال آویزان اِی             
 شه جانک جان، جان جانانه اِی

پیاده به جر، سوار به میدان اِی               
شه جانک جان، جان جانان اِی

چشم های شه خمار و مستان اِی            
 شه جانک جان، جان جانان اِی

2- پوشانیدن لباس نو به تن داماد

شاه، زر رومال بستی کمره                                                   
خودکت شیرین، لبانت شکره

ما همه جمله به بازار می رویم                         
 بهر شاه کالای نو می آریم

به شاه جانم جاکت می آریم                                                                
 او که بر تن کند ما مینگریم

بهر شاه جانم لنگی می آریم                                                  
 او که سر بکند می نگریم

بهر شاه جانم پیراز می آریم                                                 
 او که  بر تن بکند می نگریم

بهر شاه نقره انگشتر می آریم                          
 او که بر پنجه کند می نگریم

شاه، زر رومال بستی کمره                                      
خودکت شیرین، لبانت شکره .
 

بعد ازآن اهسته آهسته آمادگی رفتن به سوی خانه عروس آغاز میگردد

آهنک بعدی

3-رفتن شاه  و همراهانش به خانۀ عروس

شاه ما امروز سفر می کنه                               
منزله برجای دگر می کنه

چشم سیاه مستت                           
جام طلا به دستت                                             

یک نازنین به بام است                                         
 پرسید او را چه نام است                             

در فکر آن نگار است                                           
اسپ قزل سوار است                                        

پیش دمش چه بزکشیست                                  
عجب جوان، عجب شهیست

 شاه ما امروز سفر می کنه
منزله برجای دگر میکنه

وآهنگ بعدی

4-رسیدن شاه به خانۀ عروس

وای شاه ما خوش آمد،
پادشاه ما خوش آمد

بیا که بریم دَ سبزه                    
تیری زدی به غمزه                                       

تیرت مرا نشانه کرد                 
عشقت مرا دیوانه کرد
               
 شاه ما خوش آمد ،
پادشاه ما خوش آمد.

وقتی داخل خانه عروس مشوند،این اهنگ را اجرا میدارند

وآهنگ بعدی

5-آهنگ مبارکی

شاه ما مست، خمار است مبارک باشد
موسم بوس و کنار است مبارک باشد
دست برگردن یار است، مبارک باشد .

آمادگی برای مراسم عقد نکاح

6-شاه در منبر : 

پیش از مراسم عقد نکاح این آهنگ را هنرمندان اجرا مینمایند

شاه در منبر بالای تخت زر
قد الفِ لامت                       
زلفان حلقه دامت        
شاها، می شم غلامت                        
 شاه در منبر بالای تخت زر

بعد از انجام مراسم عقد نکاح  آمادگی برای برگشت به خانه مشترک عروس و داماد

7-بردن عروس به خانۀ داماد ،

آهنگی که از سوی خانواده عروس خوانده میشود

از آمدنت اگر خبر می داشتم
 اندر سرِ ره تخم گُله می کاشتم

گُل می کاشتم خودم نگاه می داشتم
 خاک قدمات (قدم هایت) به دیده می ورداشتم

دشت و کناره
لاله و نداره

عروس ما را میبرن
اسپا (اسپها) قطاره

با برگشت دوباره شاه و عروس به  خانه اصلی  شان ،بزم و سرور مهمانان دوباره اغاز میگردد. وآهنگی جالبی توسط مهمانان وجوانان به گونه دسته جمعی  اجرا میگردد واین سرود دلکم نام دارد:

دلکم ،سرود جوانان عاشق

دلکم یکی از آهنگهای عاشقانه ی ست که در عروسی ها جمعی از جوانان مهمان در محفل، با همراهی دستۀ از دف زنان به گونۀ روانی ( کورس) آهنگ را با ساز و آواز اجرا مینمایند.آغاز آهنگ درقالب تصنیف دلکم ( خدا جان دلک مه، طبیبا ره بیارید، بمالند دلک مه، رفیقا ره بیارید، بگیرند خوابک مه) درقالب ضرب 8/7 یا تال مغولی اجرا میگردد. وقتی آستایی اهنگ بگونه روانی خوانده میشود به دوام آن یکی از اشتراک کننده ها رباعی را میسراید که سه فرد را به تنهایی و فرد چهارم را روانی اجرا میدارند. به دوام آن جوانان یکی پی دیگر پیام شان را باسرودن ابیات در قالب آهنگ به معشوق اینچنین بازگو میدارند. شاید در گذشته نمونه‌های زیادی ازین قبیل وجود داشته که نمایانگر هارمونی وهماهنگی در این موسیقی میباشد.

ناگفته نباید گذاشت که در هر گوشهء از بدخشان نمونه های متفاوت وبیشتر از انچه معرفی گردید،وجود دارد و این نمونه ها معرف بخشی از موسیقی بدخشان میباشدچون دروضعیت کنونی  وشرایط  نا امن کشور مجال  بیشتربرای پژوهش گسترده تر از این برای من  وهمکارانم امکان نداشت . 
 آهنگ 3 :دلک ما

سوگ سرود ها:

یک دسته از اهنگها یست که بیانگرخاطره های تلخ  میباشد و مردم بدخشان  این آهنگهارا بنام سوگ سرود ها میشناسندو معلوماتی  مختصری که در باره این آهنگها  بدست آمده است قرار ذیل  میباشد:

بچه مای درایام سوگواری، بانوان سوگسرود های خاصی را دسته جمعی به گونه فلک(فریاد)  میخوانندمثلا در سوگ فرزند:

آی فریاد کنم نمی رسد آوازم    
من نی بخرم ترا به نی بنوازم  

ودر پایان هر بیت  دسته جمعی با یک صدا :  بچه مای،بچه مای(فرزندم)

گل میرزای بهشتی یکی از سوگسرود های معروف  و قدیمی است که داستان غرق شدن  جوانی به اسم گل مرزا را حکایت مینماید:

سفر کردیم از چیاب                                             
 میریم به ملک کولاب

گل میزرا شد زیر آب                                            
 نوجوان، جان پدر

سله (دستار)سیاره بستم                   
از آبِ پنج گذشتیم

کجا شد کبک مستم؟                                              
 نوجوان، جان پدر

دریای خون آبه خور                                             
خون میرزا را نخور

غم مادرشه بخور                                                                
 نوجوان، جان پدر

لب لب آب دویدم                                            
گل میرزا ره ندیدم

قضاش رسید، فهمیدم                          
نوجوان، جان پدر

قیوت (فریاد) کردم: ای دریا                              
 نه گوش داری نه صدا

گل میرزا، از آب برآ                                             
 نوجوان، جان پدر

گل میرزای بهشتی                                                              
انداختم درون کشتی

از خون دل نوشتی                                                               
 نوجوان، جان پدر

گل میرزای یتیم چه                                                
 اسپ بسته ده غنچه

آب خوردنش د چمچه                                      
نوجوان، جان پدر

سفر کردیم برابر                                           
نی خواهر اس، نی مادر
 نوجوان، جان پدر

مادر
سوگسرود  مادرنیز نمونهء ازین غمنامه ها میباشد که به آواز  یکی ازهنرمندان جوان بدخشان به اسم عبدالسلام پامیری  وگروه موسیقی دف بزم اجرا گردیده است .

زرد آلوی زرد جگر بریانم
مادر که ندارم دیده ءگریانم

ینگم میگه ببرای ،
برو از خانه(زن برادر)

دوستای شیرین، اکه (برادر کلان)
 مه دوست می دارم

آی مادرم نیست جان مادرم نیست
کو مادرم، جان مادرم،جان مادرم نیست

4  آهنگ مادر

آهنگ معروف نیریز: نیریز نام یکی از گوشه‌های موسیقی دوازده مقام بوده است که در متون قدیم تذکریافته است. آهنگ دردست داشتهء نیریز را هنرمندان ومردم، منحیث یک سبک قدیمی مربوط به موسیقی بدخشان میشمارند. نیریز را در مایه مقام راست که برابر به تات بلاول سبک هندی میباشد یعنی در گام ماژور، در قالب اشعار غزل ودر قالب ضرب 4/4 اجرا مینمایند. نیریزنمونۀ خوبی از موسیقی تکامل یافتۀ بدخشان قدیم است.

خوب آهنگی معروف به نیریز را باموسیقی گروه فرخار به آواز استاد در محمد کشمی با هم میشنویم

5 آهنگ  نیریز

دختر پامیر
آهنگ زیبا ی از موسیقی شغنان را باهم میشنویم که به صدای دوشیزه بختی بیگم شغنانی اجرا گردیده است.


 موسیقی اصیل هرات و باغیس

 هرات

هرات در دوره های مختلف تاریخ درخشان و پر و پیچ و خم این جغرافیای بزرگ زبانی، بر اساس آن چه اهل تحقیق و پژوهش در گذشته گفته اند و تا امروز نیز می گویند؛ همواره از شهرهای تأثیر گذار و بستری مناسب برای رشد و پرورش استعدادها به شمار می رفته و در تکه هایی چشم گیری از تاریخ مانند نگینی بر تارک خراسان زمین می درخشد.

در نتیجه تحقیقات اکادمسین دکتر عبدالاحمد جاوید، از هرات در دوره های مختلف تاریخ با نام های مختلفی یاد شده:

 پارس باستان: هره ایواHaraiva

 در اوستا: هره ایوهHarovia

 در دوره اسکنر مقدونی:<< اسکندریه آرهایا>> Alexandria Areia

آثار در دست داشته ای که از عهد تیموریان موجود است، نشان دهنده عصر شگوفایی و پیشرفت درعرصه های معماری، نقاشی، خطاطی، مینیاتوری، هنر کتاب سازی، موسیقی و تاریخ نگاری موسیقی بوده است.

شهزادگان تیموری در کنار رفع نیازهای مادی هنرمندان هر یک را بنا بر فضیلت شان ارج می گذاشتند. اهل موسیقی نیز در این دربار از آبرویی برخوردار بودند کتاب‌های ارزشمندی را که از آن دوره های تاریخ بنام های بهجت الروح اثرعبدالمومن ابن صفی الدین و کتاب دیگری از مولانا بنایی هروی بنام رساله موسیقی در دست داریم، نشاندهنده این است که در آن عصر موسیقی به عنوان پدیده ای مهم به شکل علمی و اکادمیک به پیش می رفته است. بهجت الروح اثرعبدالمومن ابن صفی الدین از معدود کتاب هاییست که در مورد موسیقی در این سرزمین نوشته شده و توانسته است از دالان های هزار توی تاریخ بگذرد تا امروز به دست ما برسد.

در بهجت الروح از دوازده مقام موسیقی پیشین ما چنین تذکر رفته است:

راست، حسینی، عراق، سپاهان، زنگوله، عشاق، نوادان، احجاز، بوسلیک، رهاوی، زیرخورد و زیر بزرگ.
 

هفت پرده ءموسیقی در پارسی قدیم به این نام ها یاد می گردید:

پرده- روپرده- میانی- زیرنمایان- نمایان- رونمایان- هنگام- محسوس                                      

            C    -       B    -  A     -  G    -   F      -  E     -   D    -   C
 

در کشور ما همان گونه که از یک قریه تا قریه دیگر تفاوت های زبان، لهجه و عنعنات مشاهده می شود، موسیقی نیز با انواع گوناگون و سبک های متفاوت وجود دارد. موسیقی فولکلور و اصیل به ویژه در نقاط دور افتادۀ کشور ما، نشانه های شکسته و درهم ریخته همان موسیقی، مقام های قدیم و گوشه‌های آن است که از سالیان دراز بدین سو سینه به سینه از نسلی به نسلی انتقال یافته و آهسته آهسته می رود تا به باد فرموشی سپرده شود.
 

درآهنگهاو موسیقی محلی هرات ، بادغیس و دیگر نقاط افغانستان موجودیت وکاربرد ربع پرده ها نشاندهنده اینست  که این آهنگها بر بنیاد موسیقی مقام ایجاد گردیده است وتاهنوزبرمایه موسیقی مقام استوار میباشد ولی امروز در موسیقی شهری هرات، تقسیمات پرده ها را بر بنیاد هفت پرده پوره و پنج پرده نیمه، در یک اکتاو به کار می برند که حذف ربع پرده هاو عدم اجرای آن، هویت آهنگ هایی را که در مایه موسیقی مقام اجرا می گردید کاملا از بین برده است. به گونه مثال، آهنگ هایی که در مایه مقام شور خراسانی اجرا می گردید به بهروی مبدل گردیده است. با آن هم نغمه ها و آهنگ های اصیل و فلکلور هراتی، متفاوت از نمونه های داخلی و همسایگان هم مرز با خود می باشد که ظرافت های خاص خود را در فورم و شیوه اجرا دارایند. در مقایسه بین موسیقی امروزه شهری و روستایی هرات این تفاوت‌ها مشاهده می گردد بگونه مثال: در شهر آهنگ ها و نغمه ها در مایه بهروی و روستایی آن در مایه شور، در شهر بهرو، در روستا چهار گاه، در شهر بلاول، در روستا با حال و هوای مقام راست اجرا می گردد. تلنگ هراتی نیز یکی از گوشه هاییست که در رفت و برگشت با تلنگ هندی تفاوت دارد و بر اساس فورم آهنگ‌ها و نغمه های موجود در هرات، این تلنگ به گونه کاملاً متفاوت و منحصر به سبک هرات اجرا می گردد که نزدیک به ماهور می باشد. افراد مسلکی موسیقی، این نکات را در مقایسه نمودن دو تلنگ  یعنی هراتی  و هندی به وضاحت مشاهده کرده می توانند.
 

بادغیس که از سال 1334 خورشیدی بدین سو در تقسیمات جغرافیایی افغانستان یک ولایت مستقل به شمار می رود و موسیقی بادغیسی تا امروز از اصالتی خاص برخوردار و بر بنیاد موسیقی مقام استواراست. چهاربیتی های بادغیسی که با آواز و غیچک اجرا می گردد، از آغاز تا انجام، فرود و فراز، تندی و آهستگی و اوج در آهنگ ها،  نمونه های خوبی بر وجود داشتن فورم های خاص در موسیقی بادغیس میباشد. پای کوبی ها که با همرایی دایره (دف)و غیچک یا دهل و سرنا به گونه اتن و رقص های دسته‌جمعی و چوب بازی و گاهی با کشتی گیری اجرا می گردد، نمونه های خوبی از داشته های ارزشمند هنر قدیم ا ین مرز و بوم است.

آلات موسیقی اصیل در هرات و بادغیس     

دایره یا دف: نوازندگان معروف وپیشین این ساز حیدر، محمود، صفدر، نوربای، صوفی رسول پلنگ، بابا حیدر دایره گی، تاج محمد دایره گی، غلام نبی دایره چی، بابو جلال، غلام نبی زنده دل، صفدر، دوست محمد غیزان، استا کریم سیل و....

 غیچک:

 از جمله نوازندگان قدیمی این‌ ساز می توانیم از آذرمحمد غیچک نواز نام برد. نغمه های غیچک را در بادغیس امروزی این گونه نام می برند: نغمه رقصان، صوت امین، صوت اسحاق، صوت نورا و غیره.

شش تار

 امروز شش تار و نوازنده آن در هرات  وبادغیس موجود نیست ولی به روایت موسپیدان در بدخشان و هرات از نوازندگان این ساز نامبرده شده است که با شش تار مقام های خراسانی و بخارایی را می نواختند. مانند حیدر خوشخوان از هرات معروف به حیدر پینه، و رحمت خدا از درواز بدخشان شش تارنوازان بوده اند.

چهار تار

چهار تار نوازان قدیم هرات: محمد رضا تکره، عبد الرحمن شادیجام، غلام محی الدین و نورالرحمن چهار تار نواز بوده اند. امروز فقط یک نوازنده این ساز را به اسم استاد نثار با خود داریم..

نی :

این سازاز توله متفاوت میباشد واز چوب نی هفت ‌بند ساخته می‌شود و طوری آن را می‌برند که از سر تا ته آن شامل هفت بند شود. و دارای ۵ سوراخ در جلو و یک سوراخ در پشت است. نی را با جادادن بین دو دندان جلو و گرد کردن زبان در پایین و پشت آن می‌نوازند و برای کوک‌های مختلف، نی های متفاوت ساخته می‌شود. امروز در افغانستان این نی از رواج افتاده و از نوازندگان پیشین این ساز می توان از عبدالرشید پلنگ از روستای شکیبان هرات، غلام رسول نینواز و محمد صدیق مشهور به صدیق نابینا نامبرد. فعلاً در هرات یک هنرمند به اسم خواجه ابراهیم نوازنده این ساز است که در حلقه صوفیان خانقاه در هرات نوازندگی می کند.

 8- تنبک یا تمبک (زیر بغلی)

تمبک نوازان قدیمی: سرور گادیوان (دوتار هم می نواخته)، امین بچه متاری، حسن بچه متاری و ظاهر آهنگر، غلام صدیق بلبل، رسول پلنگ از شکیبان، سرور کراچی وان، سخی بچه علی.آغا حسین که نیکه محمود خوشنواز و تمبک نواز ماهری بوده است. پدر آغا حسین نیز تمبک نواز بود .

9ـ تال

دو پارچۀ برنزی که در تماس بر یکدیگر نواخته می شود و قیراق نیز به همین گونه نواخته می‌شود اما قیراق متشکل از دو پارچه سنگ می باشد. تال در بدخشان و شمال افغانستان هم مروج می باشد.

یکی از نوازنده های این ساز در هرات صوفی اسد است که شغل زیور فروشی دارد، او نوازنده قیراق و تال می باشد که قبلا در حلقه ذکر صوفیان می نواخت.

 10ـ طنبور

 نوازندگان قدیم در هرات

امیر جان عکاس، ضیا جان ترافیک، خواجه انور از قریه چونه گر ولسوالی انجیل، معلم قیوم جان

11-رباب نوازان

بابو نظری- حبیب الله پسر فیض الله-اکبری- امیر داغی ، استاد رحیم خوشنواز، غلام محمد عطایی و دیگران.

12ـ دوتار
 

 ساز قدیمی هرات باستان و نواحی اطراف آن می باشد که تا پنج دهه گذشته دارای دو تار و هشت پرده بوده است و تا هنوز هم در نقاط دور دست هرات به همان‌ گونه وجود دارد و به گونه دو سره یی یا به هم ریزی نواخته می شود. و ساز ضربی همراه با دوتار فقط تمبک یا زیر بغلی بوده. نوازندگان فولکلور تقسیمات و نام گذاری پرده ها را به شمار اعداد شناسایی می کردند:1-2-3-4-5-6-7- دو- ری- می - فا - سول -لا- سی. دوتار امروزی دارای چهارده سیم می باشد که با زخمه یا ناخونک نواخته می‌شود که شباهت بسیار زیادی به طنبور دارد و اصالت دوتار پیشین را به دلایل گوناگون در خود ندارد.

دوتار نوازان قدیمی بادغیس و هرات:

حیدر پینه، امین دیوانه، خالق سوز، رضا اونم، ماما حیدر، عزت جان، رحیم گریه، سید گل دوتاری که آواز خوان و دوتار نواز بود، عبدال شاعربدیهه سرا، آواز خوان و دوتار نواز، شاه محمد دوتاری و آواز خوان، غوثی دوتاری و آواز خوان، قربان دوتاری و آوازخوان، غلام محمد برناباد دوتاری و آواز خوان، آسیا بان دو تاری، غلام غوث دوتار نوازدر حلقه صوفیان، گل محمد دوتارنواز، کریم هروی، بابه اختر غزنوی، صوفی طاهر قندهاری، سرور گادیوان، نبی دیوانه مجر از ادرسکن، دستگیر سرود (زنده است و نابینا شده است)، سید گل کل دوتاری و آواز خوان، عمر سرخابی دوتار نواز، شاه سوار دوتاری از قوم دای زنگی ولسوالی آب کمری، باز محمد دوتاری از قوم کندالان ولایت بادغیس، عبدالباقی قصاب معروف به ماما (دوتار نوازی بود که استاد کریم هروی از جمله شاگردهای او بود و شصت سال قبل وفات نموده است.)، گل محمد دو تار نواز، آسیابان دو تاری و دیگران.

نغمه های معروف دوتار در بادغیس و هرات:

پرش جل، غره پلنگ، راهرو شتر، اولنگ اولنگ، اوشاری، غمزگی، چهار توک های هراتی، یامولا، سیاه موی وجلالی، سه چکه گی و غیره.

1- نغمه اوشاری توسط استاد گدا محمد 

.....................................................................................................................

بعضا اهنگهای اصیل و فولکلور با تعغیر اندکی درشیوه اجرا  ویا با تصرفاتی اندکی در خود اهنگ  با نام هنرمندی مشخصی پیوند میخورد که گویا او آفرینشگر این اثرباشد و نمونه های زیادی را برای مثال در اختیار داریم.

ولی برای اثبات موضوع  ودریافت این مشکل باید به شیوه های کاری و دستاورد های قبلی افرینشگررجوع کرد تا دیده شود که چند نمونهءدیگردر ین فورم  موسیقی اثار افریده است. حالا یکی از آهنگهای اصیل هراتی را بنام فاطمه گلم جان با هم میشنویم که ازسوی هنرمندان موسپید و صاحب تجربه، هری بودن این آهنگ تائید گردید واین پارچه را خیلی قدیمی محسوب میدارند.

2- آهنگ فاطمه گلم جان به آوازجناب قاسم مسرور میشنویم که ازجمله هنرمندان انگشت شمارامروز در موسیقی اصیل هرات میباشد. 

 آهنگ فاطمه گلم جان

.....................................................................................................................

موسیقی بادغیس و چهار بیتی های سرحدی:

وقتی به موسیقی بادغیس گوش میدهیم  اصالت های موسیقی را درین ولایت بیشتر احساس مینمائیم.  دوتارازجمله آلات  مروج درموسیقی بادغیس  میباشد که با ساختارقدیمی  وباروش نواختن به سبک قدیم استفاده میگردد.داره یا دف،دهل خراسانی،سرنای ،غیچک از ساز های مروج درین ولایت میباشد.آهنگها و فورم های موسیقی بادغیس کاملا متفاوت از موسیقی  امروزهرات میباشد.خوب حالا یک آهنگ را از سبک چهار بیتی های بادغیس باهم میشنویم

3- آهنگ به آواز امام الدین،غیچک نواز الف بادغیسی  

دهل و سرنا :

موسیقی دهل و سرنا را در هرات و باد غیس ساز می نامند که در مواردی در عروسی ها و جشن های مردمی و ملی وجود این دو ساز حتمی می باشد. ساختمان دهل بادغیسی از دهل مروجه دیگر نقاط افغانستان متفاوت است وبه نام دهل خراسانی یاد می گردد.

سرنای بادغیسی:

نغمه های معروفی که از قدیم تا امروز با سرنا و دهل نواخته می شودعبارت است از نغمه راه جنگ، که بسیار قدیمی است و در جلو سپاهیان نظامی نواخته می شد، نغمه های چوب بازی، اتن بادغیسی، ساز الله در مسابقات کشتی گیری، نغمه خانم بازی در مراسم عروسی، اتن اوشاری، نغمه تعلیم قدم وغیره.

سیل میدانی:

 جشن هایی در قدیم به مناسبت‌های خاص برگزار می گردید، در این جشن ها دهل و سرنا نواخته می شد، نوازندگان معروف دهل و سرنا قرار زیر بوده اند: غلام، استا کریم، رحیم، قربان خفه، غورک، استا از ده نو ده تپه، استا رضا، استا رمضان، استا سخی داد، نعمت سرناچی از بادغیس، حفیظ الله، امیر بای، اسماعیل، منصور بای و دیگران بوده اند.

4- اتن بادغیسی با دهل وسرنا 

موسیقی طنز  

 درین سبک هنرمندان بدیهه سرا، ظریفانه مسایل گونه گون اجتماعی، و سیاسی زمان خود را به نقد می گیرند. و همچنان با ایجاد و آفرینش سوژه های خنده آور به سرگرمی مردم می پردازند که در هرات پیشینه تاریخی دارد. به روایت مردم، هنرمندان قدیمی طنزخوان بادغیس و هرات این‌ها بوده اند:

آذر محمد از غیچک نوازان مقر بود که با دسته پانزده نفری به اجرای آهنگ های طنز گونه هنر نمایی می کردند. در هرات هم از هنرمندان نامدار سبک طنز خوانی این‌ها بوده اند: بابو جلال، غلام نبی زنده دل، صدیق بلبل، قاسم مسرور و... که تعدادی از این عزیزان در کنار ما هستند.

نوحه سرایی:

اجرای سوگسرودهایی که مداحان در مراسم مذهبی به ویژه دهه عاشورا و چهل و هشتم ماه صفر در تکیه خانه‌ها به گونه نوحه سرایی اجراه می نمایند که روضه خوانی هم یاد می گردد. نوحه سرایان قدیمی هرات حاجی غلام محمد، خلیفه عطاء رنگمال، سید صادق آغا سعید بچه تبر، غلام رسول مداح و فیض محمد توکل که همه وفات نموده اند اما  نوحه سرایی تا  امروزدر مراسم مذهبی اجراه میگردد که آن را بخشی از موسیقی نمی شمارند.

ساز زنانه:  بانوان آواز خوان و نوازندگانی بودند که فقط در محافل زنانه به اجرای موسیقی می پرداختند. هنرمندان قدیمی: حوا نوازنده دایره و آواز خوان بوده است که سی سال قبل وفات نموده و با دخترش زینب آواز می خواند. عزیزه، رخشانه، ماهگل، ماه پری، سلطانه وردک و دیگران.

1- چهار توک

نغمه های تثبیت شده ییست که به گونه پیش در آمد مقام با رباب و دوتار نواخته می‌شود ودارای چهار بخش میباشد:

1-آستایی یا آغاز، که درقالب ضرب بلمپت یا کشال نواخته می‌شود.

2- بخش انتره که قطعه را به سمت اوج می برد.

3- بخش سوم را بهوک گویند که اوج در قطعه بیشتر می گردد و گاهی هنرمندان نظر به توانایی شان به بدیهه نوازی می پردازند.

4-سنچایی: اوج کامل و انجام قطعه می باشد که سرعت ضرب سریع تر می گردد.

در اجرای چهار توک ها هنرمندان نظر به مهارت شان، در هر چهار بخش به بدیهه نوازی می پردازند.

برعلاوه چهار توک های محلی وقدیمی، استاد محمد عمر با الهام از مایه‌های موسیقی فولکلور قطعات تازه ای را آفرید که امروز در میتود درسی موسیقی از آن ها استفاده می گردد.
 

چهار بیتی های سرحدی

این گونه  آهنگها در هرات  مطلقا در فورم موسیقی مقام اجرا میگردید که امروز خیلی کمرنگ وکم پیدا میباشد.

سوگ سرود گلزاده:

خوب حالا چهار آهنگ اصیل از موسیقی هرات و بادغیس پیهم میشنویم که اولی دختر غلمانی نام دارد که به صدای جناب نعمت الله حسین زاده جرا گردیده است.
آهنگ بعدی  از موسیقی بادغیس است که با فورم و روش خاص منحصر به موسیقی بادغیس اجرا گردیده است. اواز خوان: امام الدین با گروه موسیقی بادغیس

آهنگ بعدی سوگ سرود گلزاده نام دارد که قاسم مسرور این آهنگ را با گروه موسیقی بادغیس اجرا نموده است.

آهنگ سوگ سرود گلزاده 

خانه ها بود دم پیتو  گلزاده شده پرتو

گلزاده عروسی نو   کورشه چشمای مادر

گلزاده ره دستمال دادند  بم بچهء بلال دادند

به شش لک کلدار دادند  کور شه چشمای مادر

گلزاده ره بردند به شهر   پیش بچه علی اکبر
درد او نشد بهتر  کور شه چشمای مادر

وآخرین آهنگ مرغک نام دارد که ازسبک موسیقی طنز در هرات میباشد

اجرای آهنگ توسط جناب قاسم مسرور 

 .............................

                                                  البوم عکس های برنامه
                                                       توسط فرید اروند

ادبی ـ هنری

صفحه^ء اول