صبورالله سياه سنگ
hajarulaswad@yahoo.com
نوکــر رياســـت عـشــــق
بخـــش دوم
يا هـــو
در روزگار کنوني که بزرگترين دغــدغهء برخي از آدمهــاي کنجکاو نخست
دانســتن تاجک، پشــتون، هــزاره يا ازبيک بودن کسـان است و سپس شنيدن
نامها و ديد زدن کارنامه ها شـان، بايد از اينجـا و اينگونه آغازيد:
آيا پشـــتون بود محمــد امين ملنگ جـان؟ آيا راست است که او در خــانه
فارسي ميگفت و در بيرون پشــتو؟ خليل الله خليلي، ملک الشعـــراء عبدالحق
بيتاب، محمــد مــوسـا شــفيق و ضيا قاريزاده چگونه از وي ياد کرده اند؟
آيا باران نوازشهاي سياسي از ســوي محمــد داوود و محمــد ظاهــر به ســود
ملنگ جـان بود؟ آيا ترانهء "دا زمــونژ زيبا وطن/ دا
زمــونژ ليلا وطن" براي افغانستان سـروده شـده است؟ ملنگ جـان به چه
گناهي زنداني شـده بود؟ چرا دستاوردهاي هنري او گــراف نشيب_پيمــا داشت؟
رياست عشق در کجـاست؟
اين نوشــته ميخواهد به پرسشهاي بالا پاسخ يابد و اندکي به زندگي، رهآورد
هنري و ســـدهاي "فريبنده و مهربان" فراه راه پيشرفت محمــد امين ملنگ جـان
بپردازد.
[][]
ريجـاينا (کانادا)
30 دسمبر 2007
ديدار شگفت انگيز
ځنگل کي ناســـت وم، يو ملنگ راغــي
ډير نـــوراني را ته تـــر څنگ راغــــي
راغــــــي زمــا په خــوا کي ودريدو
نورانـــي مــــخ يي لکه برق ځليدو
مــا وي غوشــتو له د قـلنگ راغي
دا ملنگ نه وه، لــــــوي امـــير وه
په غـريبانو ډير زهـــــــير وه
ډانگ يي په لاس لکـه پلنگ راغــــي
له ډيري ويري مي سـاه بنده شــوله
وضعه مي لژ شانته بيخونده شــوله
چي مي په غوژ د کجکــول ترنگ راغي
اي ملنگ جـانه ته نو اوس څه غواري
څنگـــه حيرت کــي پريشـــان ولاري
لکه چـي مــا سـره په جنگ راغــي
برگــردان: "در جنگلــي نشــسته بودم، درويشـــي روشــناچهــره به ســويم
آمد/ نزديک شـد، در کنارم ايســـتاد. ســـيمــايش به سـان برق ميرخشــيد/
با خود گفتم چيزي خــواهد خــواست/ پيرمــرد درهـــم شکســته گدا نبود/ با
چــوبدستش به پلنگ ميمــانســت/ کامم خشـــکي گــرفت، ترس بر مــن چيره شـد/
ترنگ کشــکــولش به گوشــم رسيد:/ ملنگ جـان! چــي ميخواهي؟/ چـــرا
پاشـــان و پريشـــان ستاده اي؟/ گــويي با مــن سـر ســــتيزه داشت."
ملنگ جـان در غـــزل ديگــري، از دومين ديدار با درويش گــمــنام اينگونه
ياد ميکــند:
مجبوريت کړمه بيشــانه دلته تنگ
د بهســودو نه شــوم لاړ مخ په داربنگ
پاس په غـره کي گــرزيدمه عـزيزانو
چــي شـــکاره شــو را ته بيا هغه ملنگ
راته يي وويل: ملنگ جـانه لاړ شــه کــور ته
د بهســودو خــــواته روان شــوم هـغـه درنگ
برگــردان: "ناگــزيري بيمــانندي مــرا ميفسـرد/ از بهســود ســوي داربنگ
کــوچيدم/ در بلنداي کــوهي راه ميپيمــودم/ دگــر باره همــان درويش پيش
چشــم مــن روييد/ و فرمــان داد: ملنگ جـانا! به ســوي خــانه ات برگــرد/
و مــن آهنگ بهســود آمدن کردم" (برگهاي 69 و 70 "د وطن د ميني کچکــول")
آغـــاز درويشـــي و شــاعــري
اينکه محمد امين در چه سـالي "ملنگ جـان" شـد، روشن نيست. از دستچين چندين
چکامه و نيز يادداشت و يادنامه دوستانش برمي آيد که وي در نيمه نخست دهه
1930، سـرگــرم شباني در کنار درياي کنر بوده و در همـانجـا با ژوليده
مــوي جـامه ســپيدي آشنا گــرديده است.
"پيرمــرد دست به شانه ام گذاشت، کشکــول و کتابش را به مــن داد و گفت: به
کتاب نگاه کن و کشکــول را بردار. تو نه دريوزه گــر، بلکه ملنگ مــردم و
کشــورت خــواهي بود." (برگهاي 68 و 69، "د وطن د ميني کچکــول")
ميگويند رويداد پيشگفته چــوپان جوان را يکسـره دگــرگون سـاخت. او همــان
دم و از همــان جـا خود را "ملنگ جـان" ناميد، و نخستين سـروده اش را چنين
آغازيد:
لاهو شــوم په درياب کي نادان په خپل سلا
معافي راکړي الله په روي د پاک رســول الله
بينده يمـــه خــاکي په گناهـــونو کي غـرقاب
په ورځ کي د محشر به څه کــوم ســوال او ځواب
همداســــي چي پيدا يمه بيا هـــــم کيژم فنا
بنده يمه خــاکي پيدا فنا ته کړي پروردگاره
ملنگ کړمه غوپه رانه ورکه شــوله لاره
که غـرق شــم، خپه نه يم، يم ملنگ ته په ســودا
لاړ ملنگ رانه رخصت شــو
زړه کي مي پاتي خپل حاجت شــو
د غمه ليوني غوندي بيا سـر شــم په ســودا
حاجت مي خپل مــولا ته دي فقط د آخرت
چي نشــم شرمــنده خپل الله ته په قيامت
ملنگ شــو ملنگ جـان د ملنگانو په دعا
برگــردان: ز ناداني خويش ته نشين آبها شـدم/ خداوندا! به روي پيامبرت
مــرا ببخشاي/ بنده خــاکيم و غـرقه گناهان/ فرداي قيامت چه پرسش و
پاســـخي خواهم داشت؟/ همــانگونه که هست شـده ام، نيست خواهم شـد/
پروردگارا! اين بنده خــاکي را تو مي آفريني و ميميراني/ درويشي مــرا در
دل دريا افگند/ راهم را گم کرده ام/ باکي ز غـرق شـدن خويشــم نيست، پريشان
همــان درويشــم/ او رفت و به مــن پدرود گــفت/ آرزوها در دلـــم گــره
افتاده اند/ همــانند ديوانه غــمزده، ســودازده شـده ام/ از بارگاه
آفريدگار عقبا ميخواهم/ مباد در روز رستاخيز گــردم شرمسـار آفريدگارم/ اين
ملنگ به نيايش درويشها "ملنگ جـان" شـده است.
گــزينش واژگان، سنگيني پيام و استواري بافت نيمه بيشتر اين مصراعها
ميتوانند برانگيزنده پرسش تلخ ناخوشايندي نيز باشند: آيا نخسيتن بودن اين
شعر از زبان چوپاني که خواندن و نوشتن نميدانست و کــودکي و نوجواني آشفته
و جنجـالزده يي داشت، باور شـدني است؟
"کشــــــکــول مهـــــــر ميهن"
ميگويند نيمه بيشتر سـروده هاي ملنگ جـان ناپديد شـده اند. بايد چنين شـده
باشـد، زيرا او نميتوانست چکامه هايش را بنويسد و آنها را از گم و دور شـدن
برهاند. نامبرده هر چه ميسـرود، به هنرمـنداني که به ديدارش مــي آمدند،
ميخواند. چــه کســي ميداند دوستان آوازخوان چقدر و چه بخشــهايي از کار
ملنگ جـان را ميپســنديدند و از آن ميان چه شــمـاري را برميگـزيدند؟
خوشحال ملنگ، برادرزاده ملنگ جـان مينويسد:
[پشتو]: "نخستين گــزينه سـروده هاي ملنگ جـان به نام "خوژي نغمي" (آهنگهاي
دلاويز) در 1956 از ســوي "انجمــن پشتو" گــردآوري و چاپ گــرديد. يکي دو
سـال پس از آن آوازخوانها و دوستانش با يافتن شعرهاي زيادتر به شــمــار
برگهاي "خوژي نغمي" افزودند و گــزينه دوم را با همــان نام به چاپخــانه
فرســـتادند. لعل پاچا آزمــون، سـرود پرداز، نويسنده پژوهشگــر جوان با
گــردآوري چندين سـروده پخش ناشـده ديگــر، چاپ ســوم "خوژي نغمي" را
رويدست گــرفت. سپس آقاي ســــيداگل غـريب يار از پروژه تازه اش ياد کرد و
گفت ميخواهم "کليات ملنگ جـان" را چاپ کنم. او کار گــردآوري سـروده ها را
به دوش مــن گذاشت. تا توانستم کــوشيدم و بيشتر از صد پارچه چاپ نشـده
ديگــر را نيز از خــانواده و شاگــردهاي ملنگ جـان به دست آوردم. به
اينگونه "د وطن د ميني کچکــول" (کشکــول مهر ميهن) [در 2004] فراهم آمد."
با ارج فراوان به گفته هاي خوشحال ملنگ، دو پرسش به ميان مي آيند:
1) در اکتوبر 1996، به سخن ديگــر، هفت سـال پيش از چاپ "کليات ملنگ جـان"،
باز هم لعل پاچا آزمــون چندين ســــروده گمشــــده ديگــر اين
ســــرودپرداز آزاده را به گــزينه پيشــــين افـــزود و "خوژي نغمي" را با
شــمــارگان 2000 به چاپ چهارم رسـانيد. آيا نديده گــرفتن اين کتاب ارزنده
داراي بيشتر از 400 برگ و ياد نکردن از آن جفاکارانه نيست؟
2) با آنکه "کليات ملنگ جـان" از 2004 تا 2006، هفت بار چاپ شـــده، آيا
نگنجـاندن دســـتکم پانـــزده نمــونه بهينه ديگــر، به ويژه سـرود
شــورانگيز و پرآوازه "اي عشــــقه نامــراده" در آن شگفت آور نمينمــايد؟
اگــر ملنگ جـان در سـراسـر زندگي، تنها همين غزل را ميسـرود، باز هم نام و
نشانش همــانند آوازه کنونيش رخشــنده ميبود، ولي آن کليات بزرگ در 661 برگ
با نداشــتن "اي عشــقه نامـراده!" کمداشت چشــمگيري را به نمــايش ميگذارد.
کمتر دوســتدار مــرزنشناس مــوســيقي افغانســـتان با شــنيدن اين آهنگ به
آواز رسـاي ايــوب، تا ژرفـــاي يادهــاي نهاني خــويش نرفته باشـد:
اي عشـــقه نا مـــــراده، تا څــه په بلا ســــــر
کــــړم
عالـم زيست و روزگار کا، زه تل خون ځيگــر خورم
چا کسب و کمــال ياد کــړو، څوک ذکر و زاهـدي کا
د عشــــق چـله خــانه کـي، زه ناست دلبر دلبر کـــړم
څوک فخر په شاهي کا، څوک مــال او عزت غواړي
زمــا لپاره بس دي چـــــي ځـــان د يار نوکــر کــــړم
که يـار رانـه زړه وړي، په زور يـــــي وړي نــه دي
دا ټول لمســون دا ســـتا دي، که حــق وته نظـر کـرم
يو قنج د معشــوقو دي، په مــا ملنگ جـان حــــق دي
د ســـل غـــير و غــمـازو ته هم خـوشـامــندگــر کړم
اي عشـــــق! اي نامــراد! به چــه بلايي گــرفتارم کــــردي
همگان به زندگي و روزگار ميرســند، مــن پيوسته پريشانم
يکي کـار و هــــنر آمــوخت، ديگــري پارسـايي پيشـــه کرد
مــنم که در چله خــانه عشــــق هـــي ميگويم: "دلبر! دلبر!"
کســي به شـــاه بودن ميبالد، کسـي کارگاه و بارگاه ميخواهد
براي مــن هـــمين بســــنده کــه بـه نـوکــــري يار بنشــــينم
اگــر "او" دلـــــم را ربوده، به زورش ز مــــــن نســـــتانده
راسـت گـــــويم، اي عشـــق! اي عشـــق! انگيزه هــمه تويي
مــــلنگ جـان! شـــکيبيدن کــرشــمه خــــوبان مــــــي ارزد
و تو...؟ خوشـــامدگوي صـــد بيگانه و غمــازم نيز سـاختي
باز هم "کشــــــکــول مهـــــــر ميهن"
"د وطن د ميني کچکــول" را ميتوان بزرگترين سـرچشــمه آگاهي در پيرامــون
زندگينامه و کارنامه هنري ملنگ جـان دانست. فراهم آوردن چنين کتاب سترگ
نشاندهنده نستوهي و پشتکار چندين سـاله سيداگل غـريب کامــوال و خوشحال
ملنگ است.
از خوبيهاي اين کتاب هرچه گفته شــود، کم است؛ ولي خــرده نارسـاييهايي نيز
در آن ديده ميشــوند. با دريغ، بســـياري از ارزشــمــندترين گفتاوردها در
ديباچه "د وطن د ميني کچکــول"، بدون ياد کرد روز و مــاه و سـال آمده اند.
چنين روشــي کار پژوهشگــر و بررسي کننده زندگي هنري ملنگ جـان را زار
ميسـازد.
يادنامه زيرين از زبان عبدالله بختاني يکي از نمــونه هاست:
[پشتو]: "پس از استاد قيام الدين خــادم و پيش از استاد گل پاچا الفت،
مــولانا عزيزالرحمــان سيفي مدير نشريه "اتحاد مشرقي" بود. در آن سـالها
مــن دانش آمــوز بودم. ادبيات فارسي، کتابهاي ديني عربي و شعر و داستان
پشتو ميخواندم. به مــوسيقي گوش ميدادم و گهگاه يگان شــمــاره "اتحاد
مشرقي" به دستم مي افتاد. در يکي از شــمــاره ها چشــمم به ترانه ملنگ
جـان افتاد."
اينک بايد چندين خم و پيچ و راه درازي را پيمــود تا سـالهاي آغازين چاپ
سـروده هاي ملنگ جـان را يافت. با چند اگــر و شايد ميتوان گفت نويسنده از
1944 يا 1945 ياد ميکند، زيرا گل پاچا الفت در نيمه پسين 1946 مدير مطبوعات
سمت مشرقي و گــرداننده "اتحاد مشرقي" بود.
به اينگونه، گمــان برده ميشــود که ملنگ جـان در نيمه نخســـت 1940
ســـرودپرداز نامــوري بوده است، زيرا به گفته ديگــري از آقـــاي بختاني،
نامــوراني چون فيض گل، محمــد اســـلم چمــــياري، گلالــــي بهســودي،
گــلنام، مـــدد جـــلال آبادي، و عبدالصـــمد باشـــنده دروازه پشـــاور
در 1946 ترانه هــاي او را با مــوســـــيقي ميخـــواندند.
نوشـــته ارزشــمــند ديگــر با ســـرنامه "د ملنگ جـان په ياد" (به ياد
ملنگ جـان) از روانشــــاد غلام حبيب نوابي است. او اشــــاره دارد به "دوازده
سـال پيش"، بدون آنکه روشـــن باشـــد "پيش" از کــدام ســـال:
[پشـــتو]: "دوازده سـال پيش سفـــري داشــتم به مشــرقي. آن شــب مهمــان
علاقــه_دار بهســــود بودم. شـــام به ميزبان گـفتيم: تو که با شعـــر و
مـوســيقي آشـــنايي داري، کـاري کــن کــه امشــب بر مــا خــوشـــتر
بگذرد. عـــلاقه_دار گـفت: در مــنطقه مــن شاعــري به نام ملنگ جـان
زندگـي ميکند. خـودش زنداني اســت و شـاگـردانش هـمـه آواره و پراکنده شـده
اند... سخــن پايان نيافته اش را بـريدم و گـفتم: برادر! خـواهــش ميکنم
ملنگ جـان را اينجـا بياور. با او کــمي کار هـــم دارم.
ملنگ جـان را آوردند. مـانده نباشي و جــور پرسـاني کرديم. از عــلاقه_دار
پرسـيدم: ملنگ جـان به چه گناهي زنداني شـده اسـت؟ او گـفت: از خــودش بپرس.
هـمــان پرسـش را به ملنگ جـان گفتيم. او با خنده چنين پاســخ داد:
به گناه شعــر نسـرودن به زندان افـتاده ام. مــدير چاپخـانه به زور
عـلاقه_داري مـرا نزد خـود ميخـواهد و شعــر فــرمـايش ميدهــد. شعـر
سـرودن کار آزاد است. دلــم نميخواهـد شعــر فرمايشي بســـرايم.
گفتم: در نگاه مــن هــر دو درست ميگــويند. مدير چاپخــانه ميخـــواهد
آثار ملنگ جـان چاپ شــود و ملنگ جـان ميخــواهد ترانه هــا و غـــزلهايش
بر زبان و در گوش و دل مــردم جـا داشـته باشــند.
همــانجـا و همــان وقت دانستم که ملنگ جـان سـرودپرداز آزاده است و بدون
آنکه زير تاثير کسي برود، شــور مــردمي و احسـاسـات ســوزان خود را ارزش
ميدهد. او ميخواهد از راه سـرايش به دلها راه يابد.
پس از آن، زندگينامه هاي ملنگ جـان و محمد نور سـرودپرداز مــوسپيد لغمــان
را نوشتم. نوشته ها در [مــاهنامه] "اتحاد مشـــرقي" چاپ شـده اند." (برگهاي
555 و 556 "د وطن د ميني کچکــول")
يادداشت بالا برگــردان متن پشتو از ســوي نگارنده [سياه سنگ] است. اصل
نوشته بايستي فارسي باشـد، زيرا غلام حبيب نوابي پشتو نمينوشت.
نزديک به بيست ســــند ارجناک ديگــر نيز همينگونه در کتاب آورده شـده اند.
[][]
دنبالــه دارد.
«»«»«»«»«»«»