کمال انصاری
کامل انصاری
سانفرانسسکو
"البرز" بلخ و تصویر تاریخی آن
"البرز"به فتح الف، ضم با و سکون را، کوهی است بلند و دارای چشمه ها و آبشارها که آب و هوای خوش و گوارا دارد. در فرهنگهای فارسی موقعیت آن میان ایران و هندوستان تعیین گردیده است. غیاث اللغات آن را بین ایران و هندوستان می خواند و برهان قاطع می نویسد : نام کوهی است مشهور میان ایران و افغانستان و نام پهلوانی هم بوده است و کنایه از مردم بلند قامت و دلاور باشد.
"البرز"ALBORZ یا هربرز HARBORZ واژه یی است اوستایی. فرهنگ عمید آن را واژه پهلوی می داند که از دو کلمه" هر > و <برز > تشکیل یابیده است. < هر > را فرهنگ معین کوه معنی کرده است و < برز > که به معنی قد و قامت و بالا و بلندا باشد. همچنان برز به معنی کوه و پشته بزرگ و شکوهمند نیز یاد شده است. بناً "البرز"در اصل هربرز بوده و معنی کوه بلند و بزرگ را می رساند.
اما این قلم را باور برانست که"البرز"و یا هربرز در اصل < هیربرز > بوده، چه هیر به معنی آتش مقدس باشد و چون بلخ سرزمین آتش مقدس و جایگاه هیربدان و موبدان بوده است، کلمه هیربرز با"البرز" همخوانی و تطابق می یابد. همین گونه < هیربد > خادم آتش مقدس و < هیربرز > که پهلوانی است، نگهبان آتشکده ها می تواند باشد. هرگاه هیربدان از دست نابکاران و اهریمنان در خطر قرار می گرفتند، به سوی < هیربرز > می رفتند تا در جوار آن نگهبانان و آن پایگاه بلند و مقدس در امان باشند.
کلمه های < هیر > در فارسی دری کاربرد های فراوان دارد، مانند هیرمند، پنجهیر بعد ها پنجشیر هیری یا هری و. . . اگر به خطا نرفته باشم <"البرز"> همان هیربرز که < هیر > به < ال > تصحیف یافته و به اساس نوشته های دانشمندان کشور همسایه ما ایران ، سلسله کوههای شمال شرقی ایران نیز بدان نام یاد شده و قله معروف آن دماوند است.
طبق داستانهای باستانی"البرز"، آشیانه سیمرغ است و زال زر پرورش یافته همین سیمرغ است. رستمی که از پدر زابلی و از مادر کابلی و همسر سمنگانی دارد، میراثدار همین فرهنگ < هیربرز > و نگهدارنده آتش مقدس و حامی هیربدان بوده است.
"البرز"کنونی کوهی است در جنوب بلخ امتداد دارد و از سلسله کوههای هندوکش و تیربند ترکستان منشعب است. در کتاب جغرافیایی < حدود العالم > مولفه قرن چهارم هجری در ولایت جوزجان کنونی افغانستان، در بیان کوههای خراسان چنین آمده : آن شاخ دیگر از حدود هیتال یفتل کنونی در بدخشان اندر حدود هندوستان برود. . حدود کشمیر، ویهند، دنپور و لمغان لغمان کنونی بر جنوب بارور و شکنان شغنان کنونی واخان و بدخشان همی گذرد و بر جنوب روستا های ختلان بگذرد تا اندر حدود تخارستان افتد میان تارقان و خلم و سمنگان و بر جنوب بلخ بگذرد و اندر حدود سان و چهاریک سانچارک کنونی افتد از ولایت گوزگانان. " کوهی که حدود العالم ازان در نواحی < جنوب بلخ > یاد کرده، همین"البرز"و یا هیربرز است.
اکنون تصویر تاریخی کوه"البرز"را در باختر بلخ که سرزمین پیشدادیان بوده هست، می نگریم :
بلخ امروز، باختر دیروز، باکتریای پیرار که کانون مدنیت و تهذیب و آیین و زبان و ادب تبار آریایی ها بوده و همه افتخارات و دستاورد های تیره های آریا، یا آریانا و ایری و ایران ازانجا نشأت کرده، از مرکز سیاسی و اداری و جهانبانی بلخ گزین شکل می گرفته است.
< آریانم هورینو > یا فرۀ شاهی آریایی، هم ازینجا طلوع کرد. اولین شاه پیشدادی یمه یا جمشید کنگره قصر زیبای < وارا > بارۀ امروزی فارسی را بنیاد کرد و پایتخت"بخدیم سریرام"را با درفش های بلند اَردو درفشام زینت بخشید. "اَردو درفشام"که معنی دارای درفش های بلند را می رساند، این نام در اوستا مختص سرزمین های آریایی نمانده و به شهر بخدی داده شده است. اوستا نام بلخ را < سریرا > می خواند. سریرایی که هیربدان، درفش های بلند را از قامت"البرز"بر می افراشتند.
اولین دسته شاهان آریایی به نام < پاراداتا > پیشینه دادگران یاد شده که غرض ازان"شاهان اولیه"یا حکمداران اولی اند که بنیاد عدل و داد را نهادند.
پاراداتا، از دو کلمه < پارا > و < داتا > تشکیل یافته که < پارا > به معنی پیش و داتا به معنی داد و عدل می باشد. پس سلسله پاراداتا که در اوستا ذکر یافته، همان سلسله شاهان پیشدادیان بلخ می باشند که در عصر و زمان پیش از متفرق شدن کتله های آریایی از ساحه باختر، درین سرزمین حکومت می کرده اند.
یما یا جمشید، پادشاه پیشدادی قرار نظر هرمزد، قصر وارا را در بلندای کوه"البرز"در جنوب بلخ کنونی بنا کرد که هر ضلع آن به مسافت یک دوش اسپ طول داشت و دران آبها را از رودبار بلخ جاری کرد. دران باره بلند، حیوانات و پرندگان نگهداری می شدند و همچنان زیبا ترین مردان و زنان قامت بلند با بنیه توانا درانجا جاگزین شدند و اقسام میوه های خوب و حبوبات مرغوب درانجا کشت می شد.
یما که اولین شاه پیشدادی بلخ یاد شده، اسم پدرش در سرود ویدی، به نام < ویواسوات > تذکار یافته و اما اوستا وی را < ویوانگانا > میخواند. یما، شاه بخدی دو خواهر به نام های "یامی" و "آریا" داشته است.
ناز و نعمت شاهان پیشدادی در بخدی، باعث می شود تا صحرانشینان همسایه بدان توجه کنند و بدان سو بتازند. این دشمنان"توریاها"یا تورانی ها که از سلسله آریایی های بدوی ماورای آمو و سردریا اند، با پیشدادیان برخورد می کنند و این برخورد ها سلسله دراز و پیهم می یابد. همین طور پیشدادیان در غرب سرزمین های خویش با < دیو های مازانا > نیز زد و خورد های داشته اند. این مردمان که در نواحی مازندران و و طبرستان زندگانی داشته اند و به نام دیو های مازندران مشهور اند، در طی زمانه های درازی با سلسله های پیشدادی و کاویانی بلخ مشغول پیکار بوده اند.
کاویانی ها یا کیانی ها مانند پیشدادیان برای جلوگیری از تهاجمات تورانیان مجبور به دفاع از خود بوده اند و باره ها و پایگاههای دفاعی برای خویش برپا داشته اند. یکی ازین قلعه های دفاعی و لشکرگاههای نظامی در کوه"البرز"در جنوب بلخ قرار دارد که به مثابه پناهگاههای شاهان کیانی در ی آید و شاهان بخدی ازانجاها، از پس حصار های سنگین و محکم و دژ های استوار در برابر دشمن مقابله می کنند. بقایای این دژ ها و قلعه ها هنوز هم در کوهستانهای جنوب بلخ در مارمل و شادیان به چشم می آیند توجه کنید به مقاله دیگر نویسنده در باره شادیان در همین نشریه
"البرز"کوه را"اوش دشتار"OSHDASHTAR یا"اوشیداشتار"نیز یاد کرده اند که در جنوب بلخ به فواصل ممتد قرار دارد و یکی از قله های آن به نام"ارزیفیه"می باشد که به نام ایزد آب های مقدس و حامی شهر بلخ دران محل قربانی ها صورت می گرفته است.
اوشیداشتار، یا کوه"البرز"نزد شاهان کیانی مقام ارجمندی داشته و مذبح قربانی های آن شاهان برای ایزدان بوده است. آن کوه را محضر روشنایی و دانش تلقی می کرده اند. کیکاوس شاه کی یوسان پیش از نشستن بر تخت پادشاهی، بر فراز قله ارزیفیه، قربانی ها کرده که مشتمل بر صد اسپ، هزار گاو، دو هزار گوسفند بوده و در مراسم قربانی ها، موبدان و ریشی ها نیز حضور می داشته اند.
"البرز" کوه در شاهنامه فردوسی بازتاب یافته، ولی فردوسی موقعیت آنرا در طرف هندوستان میخواند :
ببرم پی از خاک جادوستان/ شوم با پسر سوی هندوستان/ شوم ناپدید از میان گروه/ مر این را برم تا به"البرز"کوه/ بیاورد فرزند را چون نوند / چو خرم ژیان سوی کوه بلند
اینکه فردوسی"البرز"کوه را بر طرف هندوستان می خواند و منابع دیگر نیز آن را در شمال هندوستان ذکر کرده اند، مسئله اینگونه وضاحت می یابد که"البرز"کوه اتساعاً شامل کوه هندوکش گردیده و واضح است که موقعیت هندوکش یا هندو کوه میان هند و سرزمین باختر قرار دارد. درینجا از دید جغرافیایی و تاریخی بر"البرز"کوه نظر می اندازم.
اوستا در پهلوی یاد آوری از شاهان کیانی و سرزمین آریانا، از کوههای آریانا نیز یاد کرده است. در"یشت"های اوستا نام بیش از چهل کوه قامت افراشته اند که مشهور ترین آنها پامیر، بابا، هندوکش و"البرز"می باشند. به استناد اوستا، کوه"البرز"، از کوه"زره دها"منشعب شده چنانچه در"آبان یشت"ازان ذکر به عمل آمده است.
دارمستتر نظریه پرداز غربی بران باور است که"زره دها"همین"البرز"کوه می باشد که کیکاوس بران هفت قصر بنا کرده است و بعد ها خودش نیز در یکی از همین قصر ها توسط دیوان مازندرانی زندانی گردید، که بعد ها توسط رستم رهایی یافت. دارمستتر عقیده دارد که"البرز"در منطقه خزر واقع نبوده، بلکه در همین نواحی بلخ موقعیت دارد.
در روایات محلی در بین مردمان روستا های بلخ هنوز این قصه وجود دارد که شاهان قدیم بلخ بر پشت خر های نیرومند قشقه دار بر فراز"البرز"آب بالا می کرده اند. همچنان بر اساس روایات اساطیری، ضحاک پس از کشتن جمشید، در جستجوی فرزند او"فریدون"می افتد تا او را نیز نابود کند. "فرانک"مادر فریدون بر جان فرزند بیمناک می شود و او را به سوی"البرز"کوه می فرستد تا از دست دیوان در امان بماند.
در دایرة المعارف آریانا از کوههای پارو پامیزوس تذکار رفته که در شمال افغانستان موقعیت دارد که این کوهها در ادامه خود به طرف غرب به تیربند ترکستان می رسد و تا بادغیسات و غور و گوزگانان پیوند دارد. کوه شادیان در ناحیه شرقی"البرز"جا گرفته و در"بحر الاسرار"ازان به نام ییلاق شادیان یاد شده است :
". . . و دیگر نعم دنیوی متعلقه بدین بلده بلخ است که اگر شدتی به این بلده روی آرد، اگر آن شدت از دشمن باشد، به کوه یا به دریا رودبار روی نمایند. و اگر عسرتی بود، همچنین به کوههای بدخشان و یا تخارستان بیرون آیند تا به انواع فواکه و آثار فایز گردند. و اگر از راه تعفن هوا بود، همچنان به قریه جات و قصبات بارۀ البیوت توطن نمایند. چنانچه حضرت خلافت مکانی در هنگام تابستان که هوای بلده به واسطه ازدحام اَمام متعفن و مخرورالمزاج می گردد، به ییلاق شادیان که در اصل به"بهار دره"بهاراب کنونی در شادیان معروف است و از شهر تا آنجا شش فرسخ باشد، نزول ارزانی داشته، روزگار به نشاط و انبساط می گزراند. بر ناظران منصف پوشیده نخواهد بود که در فصل مذکور به شادیان رفتن همان قدر حلاوت دارد که از دوزخ به بهشت شتافتن. . . . و آن حضرت را دران ساحت فرحت فزای باغیست در کمال نزاهت و لطافت، مشتمل بر جمیع اثمار و اشجار و نیز آبی از فراز کوه بلند بران می خزد. بر کنار باغ، عمارت عالیقدر از قصور علو و حمام و قوشخانه و کورنش خانه و سایر کارخانه جات. . . در بعضی از کتب تاریخ آمده که تربت هابیل در قفای جبال شادیان به موضع چاه انجیر است. "
در یاد کرد از"البرز"کوه، نمی توان بدون یاد آوری از"زار کوه"یا کوه زار مرغ "یا "زر"یا زال مرغ، گذشت. کوه زار مرغ یا"زار مرغ کوه"در جنوبی ترین نقطه"البرز"کوه قرار دارد، چون همین سلسله کوههای یاد شده، جنوب بلخ تا نواحی غور را احتوا می کنند. کوه"البرز"در بلخ و کوه زار مرغ، در غور در پیوستگی با هم و در مجاورت هم قرار دارند و از یک سلسله کوه تشکیل یافته که با نظر شاهنامه نیز همخوانی دارد.
کوه زار مرغ، در غور، با بلند ترین قله به نام"چهل ابدال"به بلندای چهارهزار متر قامت کشیده است. از کوه"زار مرغ"جنرال فوریه و هولدج در کتاب دروازه های هند یاد کرده اند. واژه های برز، زار، زر، ورز، ازریفیه و زار مرغ، همه دال بر این است که کوه"البرز"و قله بلند آن یعنی زار مرغ همه به نحوی با سیمرغ شاهنامه که زال را در"البرز"پرورش داده، رابطه می یابند.
به استناد کتاب"تاجیکان"باباجان غفوروف ، کلمه های ورز، و برز، را والیان نواحی غور و غرجستان و هرات و مرو و نسا، به حیث القاب خویش نیز استفاده می کرده اند. "زار"شکل دیگر"سار"که به معنی جای و مکان باشد و معنی اصلی "زار مرغ" محل و مکان "مرغ" که مراد از سیمرغ باشد، می باشد. از جانب دیگر سار مرغ، زار مرغ، و سیمرغ با هم ارتباط پیدا می کنند.
واژه مرغ را برهان قاطع نام شهر دانسته و هم کنایه از آفتاب است. سیمرغ همان مرغ بلند پروازی است که در بلندای کوه زار آشیانه داشته است. زار مرغ، همان محل پرورشگاه زال زر است که نخستین تابش نور آفتاب بدان می رسیده است. از همین روست که این کوه به نام اوشیدداشتار روشنی داشته یاد گردیده است.
منابع :
* لغتنامه ها غیاث اللغات، برهان قاطع، فرهنگ معین، فرهنگ عمید
* حدود العالم، مقدمه بارتولد و تحلیقات مینورسکی، چاپ کابل سال 1342
* تاریخ افغانستان، مبحث پیشدادیان، احمد علی کهزاد جلد اول
* بحر الاسرار بلخ، تالیف محمود ابن امیر ولی کتابدار، چاپ کابل سال 1360 به تصحیح مایل هروی
* افغانستان تاریخی، پوهاند دکتر حسین یمین، چاپ کابل
* طبقات ناصری، تعلیقات استاد عبدالحی حبیبی، چاپ کابل سال 1342
* دایرة المعارف آریانا و قاموس جغرافیایی افغانستان، چاپ کابل